ગુજરાત–મહારાષ્ટ્ર વચ્ચે ‘હાપુસ યુદ્ધ’.

વલસાડ હાપુસના GI ટૅગને લઈને રાજકારણ, ખેતી હિતો અને ભૌગોલિક અધિકારોનો મોટો વિવાદ

દુનિયાની સૌથી પ્રસિદ્ધ કેરીઓમાં ગણાતી ‘હાપુસ’ કેરીને લઈને હાલ ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર વચ્ચે મોટું રાજકારણ ગરમાયું છે. કોંકણની ‘હાપુસ’ કેરીને 2018માં મળેલો GI (Geographical Indication) ટૅગ હવે નવી અરજીોથી ફરી એક વાર ચકચારનું કેન્દ્ર બન્યો છે. ગુજરાતના વલસાડ જિલ્લામાંથી ‘વલસાડ હાપુસ’ નામથી GI ટૅગ માટે 2023માં અરજી દાખલ થતાં મહારાષ્ટ્રના કોંકણ વિસ્તારમાં ચિંતા, વિરોધ અને અસંતોષની લહેર ફેલાઈ છે.

કોંકણના હાપુસ ઉત્પાદકોએ સ્પષ્ટ વિરોધ વ્યક્ત કર્યો છે કે ‘હાપુસ’ નામ કોંકણનું પરંપરાગત, સાંસ્કૃતિક અને ભૌગોલિક ઓળખાણ ધરાવતું ઉત્પાદન છે. તેની સામે જો અન્ય પ્રદેશોને GI ટૅગ મળી જાય, તો કોંકણના ખેડૂતોની બજાર ઓળખ ઓછી થઈ જશે અને કરોડો રૂપિયાનું નુકસાન થશે.

આ વિવાદ માત્ર ખેડૂત હિતનો નથી, પરંતુ વેપાર, નિકાસ, બ્રાન્ડ વેલ્યૂ અને રાજકીય પ્રતિષ્ઠા સાથે જોડાયેલો મુદ્દો બની ગયો છે.

કોંકણ હાપુસ – વિશ્વનું પ્રથમ અને એકમાત્ર GI ટૅગ ધરાવતું ‘હાપુસ’ બ્રાન્ડ

દુનિયાભરમાં ‘હાપુસ’ (અથવા અલ્ફોન્સો) કેરીને સુગંધ, સ્વાદ અને નરમાઇ માટે વિશેષ સ્થાન છે.
2018માં કોંકણના ચાર જિલ્લાઓ—રત્નાગિરી, સિંધુદુર્ગ, થાણે અને પાલઘરમાં ઉત્પાદિત થતી હાપુસ કેરીને ‘કોંકણ હાપુસ’ નામે GI ટૅગ મળ્યો હતો.

GI ટૅગ મળવાથી:

• કોંકણના ખેડૂતોને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં પ્રતિષ્ઠા મળી

• નકલી અને ભેળસેળ કેરી સામે રક્ષણ મળ્યું

• નિકાસ વધતી ગઈ

• સ્થાનિક ખેડૂતને યોગ્ય ભાવ મળવા લાગ્યો

હેપુસનું זה GI ટૅગ કોંકણનું “અર્થતંત્રનું બ્રાન્ડ” બની ગયું છે.

ગુજરાતનો દાવો – ‘વલસાડ હાપુસ’ પણ અનોખી, પ્રદેશની પરંપરા આધારિત

ગુજરાતની ગાંધીનગર અને નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટીએ 2023માં GI રજિસ્ટ્રીમાં ‘વલસાડ હાપુસ’ નામે અરજી કરી હતી.
યુનિવર્સિટીઓ દ્વારા રજૂ કરાયેલા દલીલોના મુખ્ય મુદ્દા:

• વલસાડ જિલ્લામાં હાપુસ કેરીનું ઉત્પાદન વર્ષોથી થાય છે

• જમીન, હવામાન અને તાપમાન હાપુસ માટે અનુકૂળ

• અહીં ઉપજતી હાપુસનું સ્વાદ અને પલ્પ ઘનતા અલગ પ્રકારનો છે

• સ્થાનિક ખેડૂતોની ઓળખ મજબૂત કરવી જરૂરી

અરજીની પ્રથમ સુનાવણી 30 ઓક્ટોબર 2023ના રોજ થઈ હતી, અને તેના બાદથી જ મહારાષ્ટ્ર તરફથી ભારે રાજકીય અને ખેતી સંગઠનોના વિરોધના અવાજો ઉઠવા લાગ્યા છે.

કોંકણ કેરી ઉત્પાદકોનો વિરોધ – “હાપુસ નામ માત્ર કોંકણનું છે”

કોંકણ કેરી ઉત્પાદકો અને વિક્રેતા સંગઠનના પ્રમુખ ડૉ. વિવેક ભીડે આ મુદ્દે સૌથી આગેવાન વિરોધક છે.

તેમની દલીલો:

• હાપુસનો મૂળ પ્રદેશ કોંકણ જ છે

• કોંકણની જમીન અને હવામાન હાપુસને ‘મૂળ સ્વરૂપ’ આપે છે

• અન્ય પ્રદેશની હાપુસને ‘કોંકણ હાપુસ’ના નામે વેચવામાં આવે છે

• QR કોડ સિસ્ટમ હોવા છતાં બજારમાં ભેળસેળ ચાલી રહી છે

• જો ‘વલસાડ હાપુસ’ને GI મળે, તો કોંકણના કરોડો રૂપિયાના બજારમાં ભંગાણ આવશે

• ભવિષ્યમાં ‘શિવનેરી હાપુસ’, ‘કર્ણાટક હાપુસ’ જેવી અરજીઓ પણ આવશે અને બ્રાન્ડ વેલ્યૂ ઘટશે

ભીડેના મતે હાપુસ કેરીનું નામ કોઈ નામનો પ્રત્યય અથવા ઉપસર્ગ ઉમેરવાથી ફાટી જશે અને કોંકણની બ્રાન્ડિંગ તૂટી પડશે.

GI ટૅગ શું છે અને કેમ મહત્વનો છે?

GI ટૅગ કોઈપણ ઉત્પાદનને તેના મૂળ ભૂગોળ સાથે બંધાતો કાનૂની સુરક્ષા આપે છે.
ગુજરાતમાં ગીરની કેસર કેરી, બાંસલાડી બકરેવાળી પાતળી ખાખરા, પટોળા વગેરે GI ટૅગ ધરાવે છે.

GI ટૅગ મળવાથી:

1. નકલી પ્રોડક્ટ સામે રક્ષણ

2. બજારમાં પ્રીમિયમ ભાવ

3. નિકાસમાં વધારો

4. ખેડૂતનું બ્રાન્ડ મલ્ટિપ્લિયર

5. પ્રાંતની અનોખી ઓળખ

હાપુસ કેરીના નિકાસનું બજાર હજારો કરોડનું છે. તેથી GI ને લઈને સ્પર્ધા માત્ર ખેતી સુધી સીમિત નથી, પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર સુધી વિસ્તરે છે.

કોંકણની ચિંતા – બજારમાં ભેળસેળનો પહેલેથી જ મોટો ખતરો

ડૉ. ભીડે જણાવે છે:

• દેશમાં ઘણા સ્થળોના વેપારીઓ હાપુસ નામનો ગેરઉપયોગ કરે છે

• કર્ણાટક, કેરળ, તમિલનાડુની કેરીઓની હાપુસ નામે વેચાણ

• QR કોડ હોવા છતાં માર્કેટમાંથી ભેળસેળ નિયંત્રણ મુશ્કેલ

• હવે જો ‘વલસાડ હાપુસ’નું GI થશે, તો હાપુસના વિવિધ પ્રકારો બજારમાં આવશે અને કોંકણની ઓળખ નબળી પડશે

2018માં GI મળ્યા બાદ કોંકણના ખેડૂતોને મળતી આવકમાં સરેરાશ 25–40% વધારો થયો હતો. તેથી કોઈપણ બ્રાન્ડ ડિલ્યૂશન તેમને સીધી અસર કરશે.

ગુજરાતનું મત – “અમારી હાપુસ કોંકણ જેવી નથી, અલગ જ છે”

વલસાડના હાપુસ ખેડૂત સંઘોનું કહેવું છે:

• અહીંની જમીન ‘લાલ મીઠી’ છે

• દરિયાકાંઠાનું હવામાન કોંકણ કરતાં અલગ છે

• પાકની ટેસ્ટિંગ રિપોર્ટમાં રસ, સુગંધ અને છાલની જાડાઈ અલગ છે

• સ્થાનિક બજારમાં વલસાડ હાપુસની માંગ વધી રહી છે

ગુજરાતનું સ્પષ્ટ કહેવુ છે કે તેઓ ‘કોંકણ હાપુસ’ નામનો ગેરઉપયોગ કરી રહ્યા નથી, પરંતુ પોતાના પ્રદેશની અલગ જાતિનું GI સુરક્ષણ માંગે છે.

રાજકારણનો પ્રવેશ – વિવાદ સત્તા અને સ્વાભિમાનનો બન્યો

મહારાષ્ટ્રમાં આ મુદ્દે શિવસેના, રાષ્ટ્રવાદી કોંગ્રેસ અને કોંગ્રેસ સહિત વિવિધ પક્ષોએ ગુજરાત સરકાર અને કેન્દ્ર સામે પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા છે.
મુદ્દો હવે માત્ર ખેતીનો નહીં, પરંતુ ‘મહારાષ્ટ્રના હાપુસ બ્રાન્ડ’ના સ્વાભિમાનનો બની ગયો છે.

મહારાષ્ટ્રના નેતાઓ કહે છે:

• “હાપુસ કોંકણની ઓળખ છે, તેને કોઈ પ્રદેશ સાથે વહેંચી શકાતું નથી.”

• “ગુજરાતનો પ્રયત્ન કોંકણના ખેડૂતોની કમાણી પર ઘા છે.”

ગુજરાતની તરફથી જવાબ:

• “દરેક પ્રદેશની પોતાની પરંપરા છે, GI ટૅગ માટે અરજી કરવી કાયદેસર છે.”

કેન્દ્ર સરકાર GI ઓફિસ અંતર્ગત પુરાવા, અભ્યાસ અને ટેકનિકલ નિરિક્ષણના આધારે નિર્ણય કરશે.

વિશ્વ બજારમાં અસર – ભારતની હાપુસની બ્રાન્ડ ઇમેજ જોખમમાં?

જપાન, દુબઈ, યુરોપ અને અમેરિકામાં ભારતીય હાપુસની ભારે માંગ છે.
જો બજારમાં વિવિધ પ્રકારોના ‘હાપુસ’ નામે વેચાણ શરૂ થશે:

• ગ્રાહકોમાં કન્ફ્યુઝન વધશે

• કોંકણનું બ્રાન્ડ વેલ્યૂ ઘટશે

• નિકાસમાં સમસ્યા આવશે

• કિંમતો અસ્થિર થશે

• પુરવઠું વિખંડિત થશે

નિકાસકારો પહેલેથી જ ચિંતા વ્યક્ત કરી રહ્યા છે.

અગાઉ પણ વિવાદ – મલાવી હાપુસ, શિવનેરી હાપુસના કેસ

કોંકણ હાપુસ ઉત્પાદકોએ અગાઉ પણ વિરોધ કર્યો છે:

• મલાવી (આફ્રિકા) હાપુસ નામે વેચાતી કેરી સામે

• શિવનેરી હાપુસ નામે 2022માં દાખલ થયેલી અરજીએ પણ કોંકણને ચોંકાવ્યું

• અન્ય રાજ્યો દ્વારા હાપુસ નામની નકલ સામે સતત વાંધા

કોંકણ ખેડૂતોએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે:

“હાપુસ નામનો ઉપયોગ કોંકણ સિવાય કોઈ નહીં કરે.”

નિષ્ણાતોનું માનવું – નિર્ણય સરળ નહીં

કૃષિ અને GI કાનૂન નિષ્ણાતો કહે છે:

• GI ટૅગ પ્રમાણિકતા, ઐતિહાસિક પરંપરા અને વૈજ્ઞાનિક પુરાવા આધારિત હોય છે

• કોંકણને GI મળ્યું તેનાં પૃષ્ઠ આધાર મજબૂત છે

• ગુજરાતને GI મળશે કે નહીં તે જમીન, સ્વાદ, ખનીજ, ભૌગોલિક પરિસ્થિતિના પુરાવા પર આધારિત રહેશે

• બંને પક્ષો કાનૂની લડાઈ આગળ લઈ જઈ શકે છે

મુદ્દો હવે કેન્દ્રની GI રજિસ્ટ્રી સામે છે.

નિષ્કર્ષ – ‘હાપુસ યુદ્ધ’ હજી ચાલી રહ્યું છે, નિર્ણાયક સમય નજીક

ગુજરાતના ‘વલસાડ હાપુસ’ અને મહારાષ્ટ્રના ‘કોંકણ હાપુસ’ વચ્ચે ચાલી રહેલો આ વિવાદ માત્ર GI વિશે નથી.
તે છે—

• બ્રાન્ડ પ્રોટેક્શનનું યુદ્ધ

• ખેડૂત હિતનું યુદ્ધ

• રાજકીય પ્રતિષ્ઠાનું યુદ્ધ

• બજાર અને નિકાસનો પ્રશ્ન

આગામી સુનાવણીઓ આ મુદ્દે મહત્વપૂર્ણ સાબિત થશે.
મહારાષ્ટ્રના ખેડૂતોએ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે હાપુસ નામ “અવિભાજ્ય વારસો” છે, જ્યારે ગુજરાત પોતાનું હિત અને ઓળખ જાળવવા GI માગે છે.

ભારતની સૌથી લોકપ્રિય કેરી હવે કાયદાકીય અને રાજકીય ચર્ચાના કેન્દ્રમાં આવી ગઈ છે.
આ ‘હાપુસ યુદ્ધ’નો અંત શું આવશે—તે હવે GI રજિસ્ટ્રીની અંતિમ સુનાવણી અને પુરાવાઓ ઉપર નિર્ભર છે.

Author: samay sandesh