જામનગર, જે ક્યારેક ગુજરાતનું ‘ઓઇલ સિટી’ અને ‘હરિયાળું બંદરનગર’ તરીકે ઓળખાતું હતું, આજે પ્રદૂષણની ચપેટમાં આવી ગયું છે. તાજેતરમાં જ કેન્દ્ર સરકારના આંકડા મુજબ જામનગર દેશના 100 સૌથી વધુ પ્રદૂષિત શહેરોની યાદીમાં સામેલ થયું છે. આ આંકડો માત્ર ચિંતાજનક જ નહીં, પરંતુ જામનગરના નાગરિકોના સ્વાસ્થ્ય, પર્યાવરણ અને જીવનની ગુણવત્તા માટે ગંભીર ચેતવણીરૂપ છે.
રાજ્ય સરકારે આ પરિસ્થિતિને ધ્યાને રાખીને ‘સ્ટેટ ક્લીન એર પ્લાન’ હેઠળ જામનગર માટે રૂ. 20 કરોડની ફાળવણી મંજૂર કરી છે. આ યોજનાનો ઉદ્દેશ શહેરની હવાની ગુણવત્તા સુધારવો, પ્રદૂષણનાં સ્ત્રોતોને ઓળખીને નિયંત્રણ લાવવો અને નાગરિકોમાં હવા પ્રદૂષણ વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાનો છે.
પરંતુ સવાલ એ છે કે – શું માત્ર થોડા મશીનો લગાવી દેવાથી હવા શુદ્ધ થઈ જશે? શું સરકારની યોજના માત્ર કાગળ પર મર્યાદિત રહી જશે? શું પ્રદૂષણ ફેલાવનાર મોટાં ઉદ્યોગો સામે હિંમતપૂર્વક કાર્યવાહી થશે?
✦ જામનગરનું પ્રદૂષણ – ક્યાંથી અને કેમ?
જામનગર શહેર છેલ્લા બે દાયકામાં ઔદ્યોગિક હબ તરીકે વિકસ્યું છે. ખાસ કરીને ખાવડી અને મોટેર જેવા વિસ્તારોમાં આવેલી રિફાઇનરીઓ, પેટ્રોકેમિકલ પ્લાન્ટ્સ અને ભારે ઔદ્યોગિક એકમોનો હવામાં મોટો ફાળો છે. રોજિંદા ધુમાડા, કેમિકલ પ્રોસેસમાંથી નીકળતા વાયુઓ અને ટ્રાન્સપોર્ટેશનથી ફેલાતી ધૂળ જામનગરની હવા માટે ઝેર સમાન બની ગઈ છે.
સ્થાનિક પર્યાવરણપ્રેમીઓ વર્ષોથી દલીલ કરતા આવ્યા છે કે જામનગરની હવાની ખરાબ સ્થિતિ માટે રિફાઇનરી ક્ષેત્રમાંથી નીકળતા ઉદ્યોગિક ધુમાડો, કચરાની ખાલી જગ્યાએ અયોગ્ય રીતે થતું દહન અને ડીઝલ વાહનોનું વધતું પ્રમાણ મુખ્ય કારણ છે. ખાસ કરીને શિયાળાના સમયમાં જ્યારે પવનનો દબાણ ઓછો હોય છે ત્યારે હવામાં રહેલા કણો લાંબા સમય સુધી શહેરમાં જ અટકી જાય છે.
✦ 20 કરોડની યોજના – શું થશે તેમાં?
રાજ્ય સરકારે જામનગર માટે જે રૂ. 20 કરોડની ફાળવણી કરી છે તે સ્ટેટ ક્લીન એર પ્લાન (SCAP) હેઠળ થશે. આ યોજનામાં નીચેના મુખ્ય પગલાં લેવામાં આવશે –
-
એર ક્વોલિટી મોનિટરિંગ સિસ્ટમ સ્થાપના: શહેરના વિવિધ સ્થળોએ હવાના માપક સાધનો (Air Quality Monitoring Stations) સ્થાપિત કરાશે. આ સાધનો હવામાં PM2.5, PM10, કાર્બન મોનોક્સાઇડ, સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ વગેરે તત્ત્વોનું પ્રમાણ માપશે.
-
હવા માપક સાધનોની સ્થાન પસંદગી: પર્યાવરણ નિષ્ણાતોના મત મુજબ, આ મોનિટરિંગ સાધનોને શહેરના મધ્યભાગમાં નહીં પરંતુ ખાવડી, મોટેર, ધ્રોલ રોડ, અને રીલાયન્સ તથા એસ્સાર પ્લાન્ટની આજુબાજુ મૂકવાની જરૂર છે. કારણ કે હવાનો મૂળ સ્ત્રોત ત્યાંથી જ શરૂ થાય છે અને પવનના રુખ સાથે તે શહેર સુધી ફેલાય છે.
-
હવા શુદ્ધ કરવા માટે ઝાડારોપણ અને ગ્રીન બેલ્ટ: મુખ્ય માર્ગો અને ઉદ્યોગ વિસ્તારોની આજુબાજુ હરીયાળી વધારવા માટે વિશાળ ઝાડારોપણ કાર્યક્રમ હાથ ધરાશે.
-
ડીઝલ વાહનોનું નિરીક્ષણ: જૂના ડીઝલ વાહનોનું ફિટનેસ ચેક કરી હવાની ગુણવત્તા પર તેની અસર ઘટાડવામાં આવશે.
-
નાગરિક જાગૃતિ કાર્યક્રમ: સ્કૂલ, કોલેજો અને રેસિડન્સી વિસ્તારોમાં હવા પ્રદૂષણ અંગે જાગૃતિ માટે અભિયાન ચલાવવામાં આવશે.
-
ઓનલાઇન રિપોર્ટિંગ સિસ્ટમ: દરેક નાગરિક મોબાઇલ એપ દ્વારા હવાનો દૈનિક ઇન્ડેક્સ જોઈ શકશે અને પ્રદૂષણની ફરિયાદ નોંધાવી શકશે.
✦ “કરે કોઈ, ભોગવે કોઈ” – લોકોની પીડા
જામનગરના અનેક વિસ્તારોમાં રહેનાર નાગરિકોએ હવાની બગડતી ગુણવત્તાને કારણે સ્વાસ્થ્યની મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડે છે. છેલ્લા થોડા વર્ષોમાં શ્વાસની તકલીફ, દમ, એલર્જી અને આંખની બળતરા જેવા રોગોમાં વધારો નોંધાયો છે.
સ્થાનિક રહેવાસી નરેશભાઈ મકવાણા કહે છે – “અમે રોજ સવારની ચાલ માટે બહાર જઈએ તો ધુમાડાનો સુવાસ નાકમાં વાગે છે. બાળકોને દમ અને ખાંસીની ફરિયાદો વધી છે. આ શહેરના લોકોને શુદ્ધ હવા માટે લડવું પડે તે દુર્ભાગ્ય છે.”
નાગરિકોનો આક્ષેપ છે કે પ્રદૂષણ ફેલાવનાર ઉદ્યોગો સામે કોઈ કાર્યવાહી થતી નથી. કારણ કે મોટા ઉદ્યોગો રાજકીય પ્રભાવ ધરાવે છે અને તેમની સામે તંત્ર બોલવામાં અચકાય છે. પરિણામે “કરે કોઈ – ભોગવે કોઈ” જેવી પરિસ્થિતિ ઉભી થઈ છે.
✦ જામનગર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનનો પ્રતિભાવ
જામનગર મહાનગરપાલિકાના કમિશનર ડી.એન. મોદી જણાવે છે કે જામનગર માટે ફાળવાયેલ 20 કરોડ રૂપિયાની રકમ તાત્કાલિક ઉપયોગમાં લેવામાં આવશે. તેમણે કહ્યું –“જામનગરના પ્રદૂષણ પર નિયંત્રણ લાવવા માટે વિવિધ તબક્કામાં પગલાં લેવામાં આવશે. હવા માપક સાધનો, વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ, વાહન નિરીક્ષણ અને ગ્રીન ઝોન વિકાસ જેવા ઉપાયો હાથ ધરાશે. દરેક 15 દિવસમાં પ્રગતિનો અહેવાલ રાજ્ય સરકારને આપવામાં આવશે.”
પરંતુ નાગરિકોનો પ્રશ્ન છે કે શું મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન શહેરમાં થતા હવા પ્રદૂષણ અને તેના કારણે થતાં રોગોના આંકડા જાહેર કરશે? અત્યાર સુધી જામનગરમાં દમ અને શ્વાસ સંબંધિત રોગોના દર્દીઓની સંખ્યા કેટલી વધી છે એની કોઈ સત્તાવાર માહિતી ઉપલબ્ધ નથી.
✦ પર્યાવરણપ્રેમીઓની માંગ – “જવાબદાર ઉદ્યોગોને દંડિત કરો”
પર્યાવરણ ક્ષેત્રે કાર્યરત સામાજિક સંસ્થા ગ્રીન જામનગર ફોરમના સભ્ય વિજયબેન રાઠોડ કહે છે –“જ્યારે સ્પષ્ટપણે હવા પ્રદૂષિત થઈ રહી છે ત્યારે ફક્ત માપક સાધનો લગાવી દેવા પૂરતું નથી. સરકાર અને Pollution Control Boardએ હિંમતપૂર્વક તે ઉદ્યોગોને દંડ આપવો જોઈએ જે નીતિ મુજબ ‘એમિશન નોર્મ્સ’નું પાલન કરતા નથી. ખાવડી વિસ્તારની રાત્રી દરમિયાન હવામાં જે દુર્ગંધ ફેલાય છે તે કોઈ ગુપ્ત બાબત નથી.”
તેઓ આગળ ઉમેરે છે કે જામનગરમાં હવાની ગુણવત્તા સુધારવા માટે જરૂરી છે કે દરેક ઉદ્યોગને પારદર્શક રીતે એમિશન ડેટા જાહેર કરવા ફરજ પાડવામાં આવે.
✦ હવા પછી પાણી અને જમીનનું શું?
જામનગરમાં માત્ર હવા જ નહીં પરંતુ પાણી અને જમીન પણ ધીમે ધીમે પ્રદૂષિત બની રહ્યા છે. ઉદ્યોગોમાંથી નીકળતો કેમિકલ કચરો નદી અને ખાડી વિસ્તારોમાં પહોંચે છે. તાજેતરમાં કરાયેલા એક અભ્યાસ મુજબ ખંભાલીયા રોડ નજીકના ભૂગર્ભજળમાં હાનિકારક ધાતુઓનું પ્રમાણ મર્યાદા કરતા વધુ છે.
પર્યાવરણ નિષ્ણાતો ચેતવણી આપે છે કે જો તાત્કાલિક કડક પગલાં નહીં લેવાય તો જામનગરનો આખો ઇકોસિસ્ટમ ખતરામાં પડી શકે છે.
✦ “કાગળ પરની યોજના નહીં, જમીન પરનું પરિણામ જોઈએ”
હાલ જામનગરને 20 કરોડ ફાળવાયા છે, પણ અગાઉના ઘણા ઉદાહરણો બતાવે છે કે આવી યોજનાઓ ઘણીવાર કાગળ પર જ મર્યાદિત રહી જાય છે. મશીન ખરીદાય છે, ઉદ્ઘાટન થાય છે, ફોટા પાડાય છે, પરંતુ પ્રદૂષણના આંકડા યથાવત રહે છે.
નાગરિકોની અપેક્ષા છે કે આ વખત જામનગર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન ખરેખર ગંભીરતાથી કામ કરશે, હવા માપક સાધનો યોગ્ય જગ્યાએ મૂકશે અને ઉદ્યોગોને જવાબદાર ઠેરવશે.
✦ અંતિમ વિચાર – “હવા આપણું અધિકાર છે”
હવા એ સૌની છે – કોઈ ઉદ્યોગની મિલકત નથી. શુદ્ધ હવા શ્વાસ લેવો એ દરેક નાગરિકનો બંધારણીય હક છે. જામનગરમાં 20 કરોડનો ખર્ચ હવા શુદ્ધ કરવા પૂરતો નથી, જો તંત્ર ઇમાનદારીથી તેનું અમલીકરણ નહીં કરે.
જો ખરેખર તંત્ર ઈચ્છે છે કે જામનગર પ્રદૂષણ મુક્ત બને, તો માત્ર યંત્રો નહીં, જવાબદારી, પારદર્શિતા અને નાગરિક સહભાગિતાની જરૂર છે.
