શિયાળાની શરૂઆતમાં જ 20 પક્ષીઓના મૃત્યુ, વર્ષભરમાં સરેરાશ 150થી વધુ પક્ષી ગાંઠિયા-કાચોલોટ ખાઈને મોતને ભેટે છે
પોરબંદર જિલ્લા શિયાળાનું આગમન થતા દર વર્ષે વિશ્વના વિવિધ વિસ્તારોમાંથી લાખો પ્રવાસી પક્ષીઓ ગુજરાતના દરિયા કિનારાઓ અને વેટલેન્ડ વિસ્તારમાં મહેમાન બને છે. દરિયા કિનારાનું શુદ્ધ વાતાવરણ, વેટલેન્ડની જૈવવિવિધતા અને માછલીનો પ્રચુર ખોરાક—આ પરિસ્થિતિઓ પોરબંદરને આંતરરાષ્ટ્રીય માઇગ્રેશન રૂટનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ બનાવે છે. પરંતુ માનવ દ્વારા ખવડાવવામાં આવતા ગાંઠિયા અને કાચોલોટ જેવા અનુકૂળ ન ખોરાકના કારણે અનેક વિદેશી પક્ષીઓ દર વર્ષે મૃત્યુ પામે છે.
તાજેતરમાં મેળવાયેલી માહિતી અનુસાર, શિયાળો શરૂ થતા માત્ર થોડા સમયમાં જ 20 જેટલા વિદેશી પક્ષીઓએ ગાંઠિયા ખાવાના કારણે જાન ગુમાવ્યો છે, જ્યારે છેલ્લા કેટલાય વર્ષોના રેકોર્ડ મુજબ દર શિયાળે સરેરાશ 150થી વધુ વિદેશી પક્ષીઓ માનવ સર્જિત ખોરાકના કારણે મોતને ભેટે છે.
પાંચ લાખ જેટલા વિદેશી પક્ષીઓ પોરબંદરની ધરતી પર મહેમાન બને છે
દર વર્ષે ઓક્ટોબરથી ફેબ્રુઆરી દરમિયાન પોરબંદર, રણાવાવ અને દરિયાકાંઠા વિસ્તારોમાં 5 લાખથી વધુ પ્રવાસી પક્ષીઓ વિવિધ દેશોથી આવે છે. તેમાં મુખ્યત્વે નીચે મુજબની જાતિઓ સામેલ છે:
-
પેલિકન
-
ફ્લેમિંગો
-
ગીઝ
-
ડેમસેલ ક્રેન
-
ગલ્સ
-
સૅન્ડપાઇપર
-
ટર્ન્સ
-
વિદેશી સ્ટોર્ક
આ પ્રજાતિના પક્ષીઓ મુખ્યત્વે દરિયા કિનારા, વેટલેન્ડ અને મચ્છીમારી વિસ્તારમાંથી મળતી માછલી, જળચર કીટકો તથા કુદરતી ખોરાક પર આધાર રાખે છે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં માનવો દ્વારા ખવડાવવામાં આવતા નાસ્તાની વસ્તુઓ પક્ષીઓના સ્વાસ્થ્ય માટે ગંભીર ખતરો સાબિત થઈ રહી છે.
ચોપાટી, છત અને જયુબેલી પુલ—માનવ આહારથી સર્જાયેલ જોખમી સ્થળો
પોરબંદરના ચોપાટી વિસ્તાર, ઘરાની છત અને ખાસ કરીને જયુબેલી પુલ—આ સ્થળોએ રોજિંદા મોટી સંખ્યામાં લોકો પક્ષીઓને ખવડાવવા આવે છે. ગાંઠિયા, કાચોલોટ, બિસ્કિટ, સેવે અને અન્ય નાસ્તાની વસ્તુઓ ફેંકવાની માનવની આ વૃત્તિ દયા અને ધાર્મિક માન્યતાઓ સાથે જોડાયેલી હોય છે.
પરંતુ નિષ્ણાતોના મતે,
“દયાના નામે ખવડાવવામાં આવતું માનવ આહાર પક્ષીઓ માટે ઝેર સમાન છે.”
“ગાંઠિયા-કાચોલોટ પક્ષીઓના પાચનતંત્રને નાશ કરે છે”: વેટનરી નિષ્ણાત ડૉ. વિજય ખુંટી
પોરબંદરના વેટરનરી અધિકારી ડૉ. વિજય ખુંટી જણાવે છે કે—
“વિદેશી પક્ષીઓનું મુખ્ય ખોરાક ‘માછલી’ છે. તેઓ શિકાર કરીને કુદરતી રીતે ખોરાક મેળવે છે. ગાંઠિયા, કાચોલોટ, સેવ જેવી માનવ ખાસ ખાધ્ય વસ્તુઓમાં તેલ, મીઠું, મસાલા અને ઘી હોય છે, જે પક્ષીઓના પાચનતંત્રને ગંભીર રીતે નુકસાન કરે છે. શિયાળો શરૂ થતાં જ અત્યાર સુધી 20 પક્ષીના મોત ગાંઠિયા ખાવાથી થયા છે.”
તેઓ વધુમાં ઉમેરે છે કે,
“માનવ આહાર પક્ષીઓના આંતરડીમાં બ્લોકેજ, શ્વાસની તકલીફ, ચરબીનો પ્રચંડ જમા થવો (ફૅટી લિવર) અને ઝેરી તત્વોનું મિશ્રણ—આ બધી ગંભીર પરિસ્થિતિઓ ઊભી કરે છે.”
શા માટે થાય છે પક્ષીઓના મોત?—મુખ્ય કારણોનું વિશ્લેષણ
1. ગાંઠિયા અને કાચોલોટમાં વધુ તેલ-મીઠું
પક્ષીઓનું પાચનતંત્ર સંવેદનશીલ હોય છે. તેલવાળી વસ્તુઓથી આંતરડામાં સોજો અને ફૂલાવો થાય છે.
2. માનવ આહાર પક્ષીના પાચનતંત્રને જામાવી દે છે
ગાંઠિયાની સખત રચના અને મીઠું તેમના શરીરમાં પોષણ સમતોલન બગાડે છે.
3. કુદરતી ખોરાક છોડીને ‘આસાનીથી મળતા ખોરાક’ પર નિર્ભરતા
પક્ષીઓ કુદરતી રીતે માછલી પકડવાની તેમના સ્વભાવિક ક્ષમતાનો ઉપયોગ ઓછો કરે છે.
4. પેટમાં બ્લોકેજ અને ઈન્ફેક્શન
ગાંઠિયા પાણીમાં ભીંજાય બાદ ફૂલી જાય છે, જેનાથી પેટ છેલ્લા સુધી ખાલી થતું નથી.
5. પાચનતંત્રને નાશ કરતા મસાલા-મીઠું અને તળેલું ખોરાક
ઘરમાં બનતું નાસ્તું પક્ષીઓ માટે અત્યંત ઝેરી સાબિત થાય છે.
પર્યાવરણપ્રેમીઓની ચેતવણી: “લોકો દયા કરતાં વધુ નુકસાન કરી રહ્યા છે”
પોરબંદરના પર્યાવરણપ્રેમીઓનો મત છે કે લોકોના ‘પક્ષીઓને ખવડાવવાની’ માન્યતામાં અજાણતા પક્ષીઓને મૃત્યુ તરફ ધકેલવામાં આવે છે.
સ્થાનિક વન વિભાગના એક અધિકારી જણાવે છે—
“ઘણા લોકોને લાગે છે કે ખવડાવવું એ સદ્કર્મ છે, પરંતુ કુદરતનાં નિયમો પ્રમાણે પક્ષીઓએ કુદરતી ખોરાક જ लेना જોઇએ. માનવ ખોરાક પક્ષીઓના આયુષ્યને ઘટાડી નાખે છે.”
શિયાળામાં 150થી વધુ પક્ષીના મૃત્યુ—પણ નોંધાતું માત્ર થોડું!
દર વર્ષે પોરબંદરના વેટલેન્ડ્સ, દરિયા કિનારા અને ચોપાટી વિસ્તારેથી:
-
150થી વધુ પક્ષીના મોતની નોંધ વેટનરી અને વન વિભાગ દ્વારા થાય છે
-
પરંતુ નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે વાસ્તવિક મૃત્યુ આંક ઘણી વધારે હોઈ શકે છે
કારણ કે:
-
ઘણા પક્ષીઓ પાણીમાં અથવા કિનારા દૂર મરી જાય છે
-
અનેક મૃતદેહો જોરદાર લહેરોમાં વહે જાય છે
-
કેટલીક પ્રજાતિના પક્ષીઓ ઓછા દ્રશ્યમાન હોવાથી ગણતરી બહાર રહી જાય છે
આથી વાસ્તવિક આંક 250–300 સુધી પણ હોવાનું અનુમાન છે.
સ્થાનિક રહેવાસીઓની ચિંતા: પક્ષીઓની સંખ્યા ઘટે તો પર્યાવરણનું સંતુલન જર્જરિત થશે
સ્થાનિક રહેવાસીઓનો મત છે કે:
-
વિદેશી પક્ષીઓ પોરબંદરની ઓળખનો એક અગત્યનો ભાગ છે
-
ચોપાટી ખાતે પક્ષીઓની હાજરી પ્રવાસનને પણ આકર્ષે છે
-
જો માનવ આહારથી મોતનો આંક વધતો રહેશે તો આ વિસ્તારમાં આવતા પક્ષીઓની સંખ્યા ઘટી જશે
પર્યાવરણ સંતુલન માટે માઇગ્રેટરી પક્ષીઓનું આગમન મહત્વપૂર્ણ ગણાય છે.
સરકાર અને વન વિભાગે કરવાના જરૂરી પગલાં
પર્યાવરણપ્રેમીઓ, નિષ્ણાતો અને સ્થાનિક લોકોની માંગણીઓ પ્રમાણે નીચેના પગલાં તાત્કાલિક લેવામાં આવે તે જરૂરી છે:
1. ચોપાટી અને જયુબેલી પુલ પર “માનવ આહાર ન મૂકવા”ના બોર્ડ લગાડવા
મોટા કદના બોર્ડ અને જાહેર ચેતવણી જરૂરી છે.
2. નિયમિત પૅટ્રોલિંગ અને દંડની વ્યવસ્થા
ખવડાવનારા લોકોને મૌખિક ચેતવણી અથવા વહીવટી દંડ.
3. પક્ષીઓ માટે કુદરતી ખોરાકનાં પોઈન્ટ વિકસાવવા
માછલી, પાણી અને અનુકૂળ પર્યાવરણ ધરાવતા સ્થળો.
4. શાળાઓ, મચ્છીમારો અને પ્રવાસીઓને જાગૃતિ અભિયાન
સામાન્ય જનતામાં જાગૃતિ વધારવાથી મોટો ફેરફાર થઈ શકે.
5. વિદેશી પક્ષીઓના સ્વાસ્થ્યનું નિયમિત મોનિટરિંગ
વન વિભાગ, વેટનરી હૉસ્પિટલ અને પર્યાવરણ NGO સાથે મળીને.
પ્રવાસી પક્ષીઓ પોરબંદરનું પર્યાવરણ, સંસ્કૃતિ અને પર્યટન—બધાનો અવિભાજ્ય ભાગ
પોરબંદર દરિયાકાંઠાની શોભા માત્ર દરિયો નથી વધારતો, પરંતુ તેની ઉપર ઉડી રહેલા હજારો વિદેશી પક્ષીઓ આ શહેરની ઓળખ બની ગયા છે.
દર વર્ષે આ પક્ષીઓનો મહેમાનપણું પોરબંદરને પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય અને જીવસૃષ્ટિ માટે અનોખું બનાવે છે.
પરંતુ જો માનવ દ્વારા આપવામાં આવતા ખોરાકના કારણે પક્ષીઓનું મૃત્યુ વધતું રહેશે તો આગામી વર્ષોમાં પોરબંદર પ્રવાસી પક્ષીઓનો પ્રિય સ્થળ ન રહેશે—આવી નિષ્ણાતોની ચેતવણી છે.
-
શિયાળાની શરૂઆતમાં 20 વિદેશી પક્ષીઓના મોત
-
દર વર્ષે 150થી વધુ પક્ષીઓ માનવ ખોરાકથી મૃત્યુ પામે છે
-
મુખ્ય કારણો: ગાંઠિયા–કાચોલોટ, તેલ, મીઠું, માનવ આહાર
-
વેટનરી નિષ્ણાતોની સ્પષ્ટ ચેતવણી
-
વન વિભાગ અને નાગરિકો માટે તાત્કાલિક પગલાં જરૂરી
પોરબંદર માટે વિદેશી પક્ષીઓ માત્ર કુદરતી સૌন্দর્ય જ નહીં પરંતુ પર્યાવરણનું સંતુલન અને શહેરની ઓળખ છે—તેને બચાવવું દરેક નાગરિકની જવાબદારી છે.
