મહારાષ્ટ્રમાં ફરી એકવાર બૉમ્બે વિરુદ્ધ મુંબઈ નામને લઈને જૂનો વિવાદ ચરમસીમાએ છે. રાજ્યમાં સ્થાનિક સ્વરાજની આવનારી ચૂંટણીઓ, રાજકીય પક્ષોની વ્યૂહરચનાઓ અને રાજધાની મુંબઈની ઓળખને લઈને ચાલતી ચર્ચાઓ વચ્ચે “બૉમ્બે” શબ્દ ફરી વિવાદનું કેન્દ્ર બની ગયો છે. તાજેતરમાં જ શિવસેના (UBT) દ્વારા ચર્ચગેટ કાફે પર લાગેલા “Bombay” બોર્ડ પર કાળો રંગ ફેંકીને વિરોધ નોંધાવ્યો બાદ રાજકીય માહોલ વધુ ગરમાયો છે.
શિવસેના (UBT)નો આક્રમક વિરોધ
શનિવારે ઉદ્ધવ ઠાકરેના નેતૃત્વવાળી શિવસેના (UBT) ના કાર્યકરોએ ચર્ચગેટ સ્ટેશનની પાસે આવેલ “Bombay Burger” કાફેના બોર્ડ પર કાળો રંગ ફેંકીને બોમ્બે નહીં, મુંબઈ લખો તેવી માંગ કરી. પક્ષના કાર્યકરોનું કહેવું હતું કે:
-
મુંબઈનું નામ બદલીને બૉમ્બે બોલાવવું સ્થાનિક લોકોની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડે છે
-
રાજ્યની સાંસ્કૃતિક અસ्मિતા સાથે ખેલવાનું સહન નહીં થાય
-
શહેરની ઓળખ “મુંબઈ”ként સદીઓથી પરંપરાગત છે
કાર્યકરોએ સ્ટેશન પર સૂત્રોચ્ચાર કરી વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું અને કાફે માલિકને તરત જ બોર્ડ બદલવાની ચેતવણી આપી.
કેન્દ્રીય મંત્રીની ટિપ્પણીથી વિવાદ ઉછળ્યો
તાજેતરમાં જ કેન્દ્રીય મંત્રી જિતેન્દ્ર સિંહે IIT–Bombayની મુલાકાત દરમિયાન એવી ટિપ્પણી કરી હતી કે IITનું નામ પણ “IIT Mumbai” હોવું જોઈએ, કેમ કે શહેરનું સત્તાવાર નામ મુંબઈ છે. આ નિવેદન બાદ વિરોધી પાર્ટીઓએ ભાજપ પર નામ બદલીને રાજકારણ કરવાની વ્યૂહરચના હોવાનો આક્ષેપ કર્યો.
આ જ મુદ્દાને આધારે શિવસેના (UBT) એ ચર્ચગેટ પર વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું અને IIT–Bombayનું નામ બદલવાની માંગ ફરીથી પ્રચલિત કરી.
ફડણવીસે કહ્યું – IIT Bombayનું નામ બદલવા PM અને HRD મંત્રાલયને પત્ર લખીશું
મહારાષ્ટ્રના ઉપમુખ्यमंत्री દેવેન્દ્ર ફડણવીસે પણ આ મુદ્દા પર પ્રતિક્રિયા આપતા જણાવ્યું:
“જ્યારે શહેરનું નામ મુંબઈ છે, ત્યારે IITનું નામ હજુ પણ બૉમ્બે કેમ?
યોગ્ય સમયે અમે વડાપ્રધાન અને કેન્દ્રીય શિક્ષણ પ્રધાનને રાજકીય રીતે નામ બદલવા માટે વિનંતી કરીશું.”
ફડણવીસનું આ નિવેદન BMC ચૂંટણીઓ પહેલાં આવ્યું હોવાથી તેનું રાજકીય તૌલ પણ કરવામાં આવી રહ્યું છે.
IIT–Bombayનું ઐતિહાસિક મહત્વ
IIT–Bombayની સ્થાપના 1958માં થઈ હતી.
-
શિલાન્યાસ 10 માર્ચ 1958ના રોજ તત્કાલિન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ કર્યો હતો
-
1961માં IIT Act દ્વારા તેને “Institute of National Importance” નો દરજ્જો મળ્યો
-
એશિયાનું સૌથી પ્રતિષ્ઠિત ટેક્નિકલ સંસ્થાન માનવામાં આવે છે
સંસ્થાનું નામ “Bombay” હોવાથી કેટલાક લોકો માને છે કે વૈશ્વિક બ્રાન્ડ વલ્યુને ધ્યાનમાં રાખીને તેને જાળવી રાખવું જોઈએ. બીજી તરફ, સ્થાનિક રાજકીય પક્ષો માને છે કે:
“શહેરનું નામ જ્યારે મુંબઈ છે, ત્યારે શૈક્ષણિક સંસ્થાએ જૂનું ઔપનિવેશિક નામ કેમ વાપરવું?”
મુંબઈ–બૉમ્બે નામ બદલવાનો ઐતિહાસિક પ્રવાસ
મહારાષ્ટ્રમાં 1995માં બૉમ્બેનું નામ બદલીને મુંબઈ કરવામાં આવ્યું હતું.
આ નિર્ણય શિવસેનાના બાલ ઠાકરેના નેતૃત્વ હેઠળ લેવામાં આવ્યો હતો.
મુંબઈ નામ મૂળતઃ મુમ્બા દેવી પરથી ઉતરી આવ્યું, જે શહેરના કોળી માછીમાર સમુદાયની લોકદેવી છે.
-
Mumbai = Mumba + Aai (માતા)
-
Bombay = પોર્ટુગીઝ શબ્દ “Bom Bahia” પરથી અંગ્રેજીમાં આવેલું નામ, અર્થ “સારો બંદર”
આથી નામ બદલવાનો નિર્ણય સ્થાનિક ઓળખને પુનઃસ્થાપિત કરતો હતો.
બોમ્બે શબ્દ હજી ક્યાંક રહ્યો કેમ?
મુંબઈનું નામ બદલાયા પછી પણ ઘણી સંસ્થાઓ, કંપનીઓ અને જગ્યા હજુ Bombay શબ્દ વાપરે છે. ઉદાહરણ તરીકે:
-
Bombay Stock Exchange (BSE)
-
IIT–Bombay
-
Bombay High Court શબ્દ પણ કપાઈ ગયો નથી, હાં, સત્તાવાર રીતે Bombay High Courtને Mumbai High Court કરવાની પ્રક્રિયા વર્ષોથી અટકી છે
-
Bombay Dyeing
-
Bombay Scottish School
રાજકીય પક્ષોનું કહેવું છે:
“Bombay શબ્દનો ઉપયોગ ઔપનિવેશિક સંસ્કૃતિની અવશેષ છે, જેને બદલીને મૂળિયાની ઓળખ પુનઃસ્થાપિત કરવાની જરૂર છે.”
જ્યારે કેટલાક શિક્ષણવિદો અને ઉદ્યોગકારો માને છે:
“Bombay નામમાં આંતરરાષ્ટ્રીય મૂલ્ય છે, ખાસ કરીને IIT જેવી સંસ્થા માટે.”
ચૂંટણીઓની દોડમાં નામની રાજનીતિ?
વર્તમાન વિવાદ ત્યારે ઉછળ્યો છે, જ્યારે:
-
BMC ચૂંટણી નજીક આવી રહી છે
-
શિવસેના બે ભાગમાં વહેંચાયેલી છે
-
દરેક પક્ષ મુંબઈની પ્રાદેશિક ઓળખને પોતાના પક્ષમાં ખેંચવા પ્રયત્નશીલ છે
રાજકીય વિશ્લેષકોનું માનવું છે કે:
“Mumbai vs Bombay ચર્ચા રાજકીય રીતે અત્યંત અસરકારક છે.
લોકોની ભાવનાઓ, ઓળખ અને ભાષા સાથે જોડાયેલા મુદ્દાઓ ચૂંટણી સમયે ઘણી વખત પ્રભાવિત કરે છે.”
ચર્ચગેટની ઘટના પછી તણાવ વધ્યો
ચર્ચગેટ પર Bombay Burger ના બોર્ડ પર કાળી શાહી ફેંકાયાની ઘટના બાદ મુંબઈ પોલીસની ટીમે સ્થળ પર પહોંચી પરિસ્થિતિ કાબૂમાં લીધી.
કાફે માલિકે જણાવ્યું:
“અમારી કોઈ રાજકીય niyat નથી.
બ્રાન્ડનું નામ પાંચ વર્ષ જૂનું છે.
જો સરકાર માર્ગદર્શન આપે તો અમે નામ બદલવા વિચારશું.”
શિવસેના (UBT) એ દાવો કર્યો કે તેઓ કોઈ વ્યક્તિ અથવા વ્યવસાય વિરુદ્ધ નથી, પરંતુ Bombay શબ્દના અનાવશ્યક ઉપયોગનો વિરોધ કરે છે.
સામાન્ય લોકોની પ્રતિક્રિયા: સોશિયલ મીડિયા પર મતભેદ
ઘટનાના વિડિયો અને ફોટાઓ સોશિયલ મીડિયા પર વાયરલ થયા બાદ લોકો બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયા:
Bombay શબ્દને સમર્થન આપનારા કહે છે:
-
“Bombay નામનો પોતાનો ઐતિહાસિક આકર્ષણ છે.”
-
“Bombay બોલવાથી કોઈને નુકસાન નથી.”
-
“બ્રાન્ડ વેલ્યૂ ને બગાડશો નહીં.”
Mumbai નામને સમર્થન આપનારા કહે છે:
-
“શહેરનું સત્તાવાર નામ મુંબઈ છે, બાકીના બધાએ તેનું પાલન કરવું જોઈએ.”
-
“Bombay colonial name છે, તેને રાખવાનો કોઈ અર્થ નથી.”
-
“મુમ્બા દેવી આપણા city’s identity છે.”
શું IIT–Bombayનું નામ બદલાશે?
રાજ્ય સરકાર તરફથી નિવેદનનું ભારણ જોવા મળે છે કે આ મુદ્દો હવે ગંભીરતાથી ચર્ચાઈ રહ્યો છે.
જો કેન્દ્ર સરકાર પાસેથી મંજૂરી મળે તો IIT–Bombayનું નામ IIT–Mumbai બની શકે છે.
પરંતુ IIT alumni, વૈશ્વિક એકેડેમિક નેટવર્ક અને ઉદ્યોગજગત આ બદલાવને સરળતાથી સ્વીકારી લેશે કે નહીં તે મોટો પ્રશ્ન છે.
રાજકારણમાં નામના issue નું મહત્વ
મહાનગરોની ઓળખ બદલવી એ માત્ર રાજકીય મુદ્દો નથી, પરંતુ:
-
સંસ્કૃતિ
-
પરંપરા
-
ભાષા
-
રાજનીતિ
-
મતદારોના ભાવનાત્મક જોડાણ
આ બધું એ ચર્ચાનો આધાર બને છે.
શહેરના નામનો પ્રશ્ન ઘણીવાર રાજ્યની સ્વાભિમાનની લાગણીને સ્પર્શે છે, અને તેથી જ તે ચૂંટણી વખતે ખૂબ જ સંવેદનશીલ મુદ્દો બની જાય છે.
આગળ શું?
બૉમ્બે સામે મુંબઈ વિવાદ હાલમાં ફરી ગરમાયો છે અને રાજકીય પક્ષો આગામી ચૂંટણીને ધ્યાનમાં રાખીને આ મુદ્દાને વધુ ઊંચે લઈ જઈ શકે છે.
કેન્દ્ર સરકાર IIT–Bombayનું નામ બદલવાની પ્રક્રિયાને લીલો ઝંડો આપે છે કે નહીં તે જોવાનું રહેશે.
**પરંતુ સવાલ એ જ—
આ મુદ્દો માત્ર રાજકારણનું સાધન છે કે ખરેખર ઓળખનો પ્રશ્ન?**
મુંબઈની ઓળખ, ભાષા અને ભૂગોળ સાથે જોડાયેલો આ પ્રશ્ન આગામી સમયમાં કેવી રીતે આગળ વધી શકે છે તે રાજ્યની રાજકીય હવા પર નિર્ભર છે.
