ભારત ભૂકંપપ્રવણ દેશોમાંના શ્રેણીમાં આગળ છે, અને નવા વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો અને નિષ્ણાતોના અભ્યાસના આધારે દેશના ભૂકંપ જોખમને નવી રીતે માપવામાં આવ્યું છે. તાજેતરમાં જ વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ હિમાલયન જ્યોલોજી અને અન્ય ભૂકંપ વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા નવો સિસ્મિક જોખમ નકશો (Seismic Hazard Map) જાહેર કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ઘણાં ચોંકાવનારા અને મહત્વના ખુલાસાઓ કરાયા છે. નવા મેપ અનુસાર ભારતના 61% વિસ્તારોમાં ભૂકંપની કોઈને કોઈ તીવ્રતા ધરાવતી સંભાવના છે, જે અગાઉના 59% સામે નોંધાઈ છે. આ આંકડો દર્શાવે છે કે દેશમાં ભૂકંપનું જોખમ વધતું રહ્યું છે, અને ખાસ કરીને હિમાલયન રેન્જ અને કચ્છ જેવા વિસ્તારો સૌથી જોખમી છે.
હિમાલયન રેન્જ: સૌથી જોખમી વિસ્તાર
વિજ્ઞાનીઓએ જણાવ્યું કે હિમાલયન રેન્જ ભારતના સૌથી સંવેદનશીલ ભૂકંપપ્રવણ વિસ્તારોમાંનો એક છે. આ વિસ્તાર નીચેના રાજ્યોને આવરી લે છે:
-
જમ્મુ અને કાશ્મીર
-
હિમાચલપ્રદેશ
-
ઉત્તરાખંડ
-
સિક્કિમ
-
અરૂણાચલ પ્રદેશ
-
ઉત્તરપૂર્વ ભારતના તમામ રાજ્ય
હિમાલયન ટેક્ટોનિક પ્લેટ સતત હલતી રહે છે, ભારતની ટેક્ટોનિક પ્લેટ દર વર્ષે આશરે 5 સેન્ટિમીટર ઉત્તર તરફ ખસે છે. આ ખસાવ અને ટેકટોનિક ટેન્શન હિમાલયન વિસ્તારોને સૌથી જોખમી બનાવે છે.
ઝોનિંગ સિસ્ટમમાં મોટો ફેરફાર
ભૂકંપ જોખમને ધ્યાનમાં રાખીને ભારતના તમામ વિસ્તારોને પાંચ ઝોનમાં વહેંચાયું છે. નવા મેપ મુજબ હિમાલયન વિસ્તારમાં મોટો ફેરફાર થયો છે:
-
હિમાલયન વિસ્તારોને સંપૂર્ણપણે ઝોન-5 (અત્યંત જોખમી) તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે.
-
અગાઉ હિમાલયના કેટલાક વિસ્તાર ઝોન-4 અને કેટલાક ઝોન-5માં હતા.
વિજ્ઞાનીઓ અનુસાર આ ફેરફાર દર્શાવે છે કે આવતા સમયમાં હિમાલયન વિસ્તારોમાં વધારે મહત્ત્વના મેગ્નિટ્યુડના ભૂકંપની સંભાવના વધી ગઈ છે.
ગુજરાતમાં ભૂકંપ જોખમ
નવા સિસ્મિક મેપમાં ગુજરાત માટે મહત્વપૂર્ણ માહિતી મળી છે.
-
કચ્છ: સમગ્ર જિલ્લો ઝોન-5માં આવ્યો છે. 2001નો વિનાશક કચ્છ ભૂકંપ તેની ભૂતકાળની સાક્ષી છે.
-
સૌરાષ્ટ્ર: ઝોન-3 (મધ્યમ જોખમ). અહીં ભૂકંપની શક્યતા છે, પરંતુ કચ્છ જેટલો જોખમ નથી.
-
બાકીના શહેરો: સુરત, વડોદરા, અમદાવાદ, ગાંધીનગર સહિતના શહેરો હવે ઝોન-4 હેઠળ આવે છે, એટલે ઊંચા જોખમવાળા વિસ્તારોમાં.
દેશમાં ભૂકંપ જોખમ વધવાનું કારણ
ભારત યુરેશિયન પ્લેટ સાથે સતત ટકરાઈ રહ્યું છે. આ પ્રક્રિયા લાખો વર્ષથી ચાલી રહી છે, પરંતુ તાજેતરના વર્ષોમાં પ્લેટની ગતિમાં વધારો જોવા મળ્યો છે.
વિજ્ઞાનીઓના જણાવ્યા મુજબ, વધતા શહેરિકરણ, જાડા માટી અને નબળી ઇમારતો, જૂની ઈમારતોની નબળાઈ—all these elements ભૂકંપના જોખમને વધારવા માટે જવાબદાર છે. નવો મેપ દર્શાવે છે કે ભારતની લગભગ 3/4 વસ્તી ભૂકંપપ્રવણ વિસ્તારોમાં રહે છે, એટલે સુરક્ષા પગલાં લાવવામાં હવે વધુ કડકતા આવશ્યક છે.
નવા મેપ બાદ જરૂરી પગલાં
વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટના વૈજ્ઞાનિકોએ સરકારે અને નાગરિકોને કેટલીક મહત્વપૂર્ણ સલાહો આપી છે:
-
જૂની ઈમારતોનું સ્ટ્રક્ચરલ ઓડિટ:
-
શાળાઓ, કોલેજો, હોસ્પિટલો, સરકારી કચેરીઓમાં તાત્કાલિક સલામતી ચેક કરવો.
-
ભૂકંપ સમયે લોકોની સુરક્ષા માટે આ પ્રથમ પગલું છે.
-
-
નવી ઈમારતો માટે કડક બિલ્ડિંગ કોડ:
-
ઉચ્ચ જોખમવાળા વિસ્તારોમાં BISના નવા સલામતી કોડ અમલમાં લાવવો જરૂરી છે.
-
મલ્ટીસ્ટોરી બિલ્ડિંગ્સ માટે વિશેષ તકેદારી રાખવી.
-
-
નદીકાંઠા અને પોચી જમીનમાં બાંધકામ ટાળવું:
-
નદીના પોચી માટી પર બનેલી ઈમારતો ભૂકંપ સમયે વધારે નુકસાન પહોંચી શકે છે.
-
લિક્વિફેકશનની શક્યતા વધુ હોય છે.
-
-
લોકોમાં જાગૃતિ ફેલાવવી:
-
ભૂકંપ સમયે “ડ્રોપ, કવર એન્ડ હોલ્ડ” નિયમ અનુસરવો.
-
સેફ્ટી કિટ તૈયાર રાખવી અને બાળકોને તાલીમ આપવી.
-
આગામી પડકાર અને તૈયારી
નવો સિસ્મિક જોખમ નકશો ભારત માટે ચેતવણી છે, પણ તક પણ છે.
-
હિમાલય અને કચ્છ જેવા વિસ્તારો માટે વિકાસ યોજનાઓ ફરીથી તૈયાર કરવી પડશે.
-
ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટની કાબેલીયત મજબૂત કરવી પડશે.
-
સ્માર્ટ સિટીમાં Earthquake Safety ફરજિયાત બનાવવી જરૂરી છે.
નાગરિકો માટે મહત્વપૂર્ણ સૂચનો
-
દરેક ઘરમાં ઇમરજન્સી પ્લાન હોવો જોઈએ.
-
બાળકોને ભૂકંપ સમય દરમિયાન શું કરવું તે શીખવવું.
-
સરકારી સૂચનાઓનું પાલન કરવું.
-
ઇમારત ખરીદતા પહેલા તેની ભૂકંપ પ્રતિકારક્ષમતા તપાસવી.
સમાપન
ભારતનું 61% વિસ્તાર હવે કોઈને કોઈ સ્તરે ભૂકંપપ્રવણ છે. હિમાલયન રેન્જ, કચ્છ અને ઝોન-4, 3ના વિસ્તારો માટે સજાગ રહેવું અતિ આવશ્યક છે. નવો સિસ્મિક મેપ વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ દેશ માટે ચેતવણી છે અને વ્યવસ્થાપક, નાગરિક, સરકાર—બધા માટે સૂચન પણ. યોગ્ય તૈયારી, જાગૃતિ અને કડક બિલ્ડિંગ કોડ અમલમાં લાવવાથી મોટી આપત્તિ ટાળી શકાય છે.
આ મેપ સાથે દેશને સ્પષ્ટ સંદેશ મળે છે કે ભૂકંપ અનિશ્ચિત છે, પરંતુ યોગ્ય આયોજન અને સુરક્ષા પગલાં સાથે તેનું જોખમ ઘટાડવું શક્ય છે.
