કાગળ પરના કાયદા નિષ્ફળ? 13 થી 17 વર્ષની 341 દીકરીઓ સગર્ભા – આરોગ્ય વિભાગના સર્વેમાંથી ચોંકાવનારી હકીકત બહાર
મહેસાણા જિલ્લામાં બાળલગ્નના કાયદા કેટલા અસરકારક છે? શું સમાજ સુરક્ષા અને વહીવટી તંત્ર ખરેખર આ ગંભીર મુદ્દે સતર્ક છે? આ બધા પ્રશ્નો ત્યારે વધુ તીક્ષ્ણ બને છે જ્યારે તાજા આરોગ્ય સર્વેમાંથી ચોંકાવનારી હકીકતો બહાર આવે છે. મહેસાણા જિલ્લાના એપ્રિલ 2025 થી ડિસેમ્બર 2025 વચ્ચેના આરોગ્ય વિભાગના ગર્ભાવસ્થા સર્વે મુજબ 13 થી 17 વર્ષની 341 દીકરીઓ સગર્ભા હોવાનું ખુલાસું થયું છે. આ આંકડા સમાજમાં ચાલુ રહેલા બાળલગ્નના પ્રચલન અને તેની અસર કેવી ગંભીર છે તે સ્પષ્ટ કરે છે.
આ સર્વે ફક્ત આરોગ્ય વિભાગનો આંકડો નથી – પરંતુ જિલ્લાની સામાજિક વ્યવસ્થાને ઝંઝોળી મૂકે તેવા ખુલાસા છે. બાળકન્યાઓના ભવિષ્ય સાથે રમાતી હકીકત, સમાજની આંખ સામે ચાલતા ગેરકાયદેસર લગ્ન અને તંત્રની નિષ્ક્રિયતાનું દર્પણ છે.
18 વર્ષની ઉંમર સુધીની 588 દીકરીઓ સગર્ભા – સમગ્ર આંકડો ચોંકાવનારો
સર્વે મુજબ કુલ 588 દીકરીઓ, 18 વર્ષના ઉંમર પહેલા જ સગર્ભા થઈ છે. જેમાંથી મોટા ભાગની દીકરીઓ વિદ્યાભ્યાસની ઉંમરે માતૃત્વના બોજ હેઠળ આવી ગઈ છે. આ સ્થિતિ માત્ર માનવાધિકારોનું ઉલ્લંઘન નથી, પણ સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ અને માનસિક પરિપક્વતાના અભાવને કારણે બાળકીઓ માટે અત્યંત જોખમી છે.
13 થી 17 વર્ષની ઉંમરે જ 341 દીકરીઓ સગર્ભા: ઉંમર પ્રમાણે વિગત
• 13 થી 14 વર્ષ: અતિ ગંભીર સ્થિતિ
-
મહેસાણા તાલુકામાં 14 વર્ષની 2 દીકરીઓ સગર્ભા.
આ ઉંમરે ગર્ભવતી થવું માત્ર નૈતિક અને સામાજિક રીતે ખોટું નથી, પરંતુ વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ અત્યંત જોખમકારક છે. આ ઉંમરે શરીર માતૃત્વ સહન કરવા લાયક નથી.
• 15 વર્ષ: કુલ 34 દીકરી સગર્ભા
તાલુકાવાર વિગત:
-
બહુચરાજી – 01
-
કડી – 08
-
ખેરાલુ – 02
-
મહેસાણા – 10
-
સતલાસણા – 03
-
ઊંઝા – 02
-
વડનગર – 03
-
વિજાપુર – 04
-
વિસનગર – 01
આ આંકડા દર્શાવે છે કે બાળકના લગ્ન માત્ર ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં જ નહીં, પરંતુ શહેરી વિસ્તારોમાં પણ નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં થાય છે.
• 16 વર્ષ: કુલ 76 દીકરીઓ સગર્ભા
આ ઉંમરે પણ ગર્ભાવસ્થા જોખમી ગણાય છે, પરંતુ સૌથી મોટી સમસ્યા એ છે કે આ તમામ કેસોમાં બાળલગ્ન થઈ ચૂક્યા પછી જ ગર્ભાવસ્થા થઈ છે.
• 17 વર્ષ: સૌથી ઉંચો આંકડો – કુલ 229 દીકરી સગર્ભા
આ ઉંમરે સમાજ મોટાભાગે માનસિક રીતે દીકરી ‘વયસ્ક’ થઈ ગઈ છે એવી ખોટી માન્યતાથી લગ્ન કરાવી દે છે. પરંતુ કાયદા મુજબ 18 વર્ષ પહેલા કોઈપણ છોકરીનું લગ્ન કરાવવું ગુનો છે.
કાયદો છે, પરંતુ અમલ ક્યાં છે? બાળલગ્ન પ્રતિબંધક ધારો માત્ર પુસ્તકમાં જ સીમિત
બાળલગ્ન પ્રતિબંધક કાયદો સ્પષ્ટ કહે છે:
-
છોકરીની ઉંમર 18 વર્ષથી ઓછી હોય તો લગ્ન કરાવનાર, માબાપ અને તમામ સંકળાયેલા લોકો ગુનેગાર ગણાય.
પરંતુ મહેસાણા જિલ્લામાં આટલી મોટી સંખ્યામાં નાબાલિક દીકરીઓ સગર્ભા હોવાનો અર્થ એ છે કે:
→ આ બધા લગ્ન ગેરકાયદેસર છે.
→ પરંતુ તેમ છતાં કોઈ કાર્યવાહી નથી થઈ રહી.
→ કાયદો કાગળ પર છે, મેદાનમાં નહિ.
સમાજ સુરક્ષા વિભાગ સુધી ફરિયાદ જ પહોંચી નથી — સૌથી મોટું કારણ
સર્વેમાંથી મળેલી માહિતી મુજબ મોટાભાગના કેસોમાં સમાજ સુરક્ષા વિભાગ સુધી એકપણ ફરિયાદ પહોંચતી નથી.
આથી સમગ્ર તંત્ર નિષ્ક્રિય બની જાય છે અને બાળલગ્નની પરંપરા ચાલુ રહે છે.
કારણો:
-
ગામડાની પરંપરા અને સામાજિક દબાણ
-
ગરીબી અને અજ્ઞાનતા
-
દીકરીને ‘ભાર’ માનવાની માન્યતા
-
કાયદાના પ્રચારનો અભાવ
-
પરિવાર દ્વારા ગર્ભપ્રસંગ છુપાવી દેવાની વૃત્તિ
-
શિક્ષણના અભાવે દીકરીઓની સંવેદના દબાઈ જવી
ફરિયાદ ન થતા સમાજ સુરક્ષા અધિકારીઓ કાર્યવાહી કરી શકતા નથી અને આખું તંત્ર હાથ તોલતું રહે છે.
આરોગ્ય વિભાગનો સર્વે – સતર્ક કરે તેવા મુદ્દા
આરોગ્ય વિભાગના ANM, ASHA અને અન્ય ફીલ્ડ સ્ટાફ દ્વારા દરવર્ષે કરાતો આ સર્વે સામાન્ય રીતે માતા અને બાળકના સ્વાસ્થ્ય માટે થાય છે. પરંતુ આ વખતે મળેલા આંકડા તંત્ર માટે એલાર્મ બની ગયા છે.
વિશેષતાઓ:
-
દરેક કેસ ગ્રામ્ય/શહેરી આરોગ્ય કેન્દ્ર દ્વારા વેરિફાય
-
દીકરીની ઉંમર, લગ્નની તારીખ, ગર્ભના મહિનાની માહિતી
-
મોટાભાગના કેસોમાં લગ્ન ‘તમિલા રીતે’ થયા હોવાની નોંધ
-
પરિવાર દ્વારા ચોક્કસ માહિતી આપવા ઇચ્છા ન હોતી
નાબાલિક માતાઓ માટે જોખમ – આરોગ્ય નિષ્ણાતોની ચેતવણી
ડોકટરોએ જણાવ્યું છે કે:
-
નાબાલિક માતામાં રક્તક્ષય (એનીમિયા) ઝડપથી વધી જાય છે
-
અસમયે પ્રસવનો ખતરો
-
બાળકનું વજન ઓછું રહેવાની શક્યતા
-
જન્મજાત તકલીફોનું પ્રમાણ વધુ
-
માતા માટે ગર્ભાવસ્થા જીવલેણ સાબિત થઈ શકે
આ ઉપરાંત, નાબાલિક માતાઓમાં માનસિક દબાણ, ઉદાસીનતા અને શારીરિક ક્ષમતા ન હોવાના કારણે લાંબા ગાળે ગંભીર અસરો પડે છે.
બાળલગ્ન રોકવાનો રસ્તો શું? તંત્ર પર આક્ષેપો પણ ઊભા થયા
સ્થાનિક સામાજિક સંસ્થાઓનો આક્ષેપ છે કે:
-
બાળલગ્નની માહિતી ASHA વર્કર સુધી પહોંચે છે
-
પરંતુ તે મામલો આગળ વધતો નથી
-
ગામડાઓમાં ડર અને દબાણને કારણે કોઈ કાનૂની પગલાં લેવામાં નથી આવતાં
-
સમાજ સુરક્ષા વિભાગ પાસે માણસબળ ઓછું છે
-
પોલીસ તપાસ ઘણાં કેસોમાં ‘કૌટુંબિક મામલો’ કહીને નબળી પડે છે
પરિણામે – બાળલગ્નનું ચક્ર અને ગેરકાયદેસર માતૃત્વ બંને ચાલુ રહે છે.
સરકારની યોજનાઓ — પરંતુ વાસ્તવિકતા શૂન્ય
સરકારે ‘બેટી બચાવો, બેટી ભણાવો’, કિશોરી સુરક્ષા, સ્કૂલ attendance લિંકડ સ્કીમ સહિત અનેક યોજનાઓ ચલાવી રહેવા છતાં:
-
દીકરીઓ સ્કૂલ છોડે છે
-
8 થી 10 ધોરણ પછી લગ્ન વધી જાય છે
-
સ્કૂલમાં ટ્રેકિંગ સાયસ્ટમ નબળું
-
ગામડાઓમાં કાઉન્સેલિંગની ખામી
આથી યોજનાઓનો વાસ્તવિક લાભ દીકરીઓ સુધી પહોંચતો નથી.
સમાજને જાગૃત થવું પડશે — કાયદાને સખત અમલમાં મૂકવાની માંગ
સ્થાનિક કાર્યકરોની માંગ મુજબ:
-
દરેક સગર્ભા નાબાલિક કેસમાં FIR ફરજિયાત
-
સ્કૂલોથી ‘ડ્રોપઆઉટ ગર્લ્સ લિસ્ટ’ સમાજ સુરક્ષા વિભાગને આપવું
-
ASHA – ANM દ્વારા મળેલી માહિતીનો કાયદાકીય ઉપયોગ
-
ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં કાઉન્સેલિંગ કેમ્પ
-
પંંચાયતને જવાબદાર બનાવવું
-
બાળલગ્ન કરાવનાર નેતા/મુખ્ય માણસ પર સખત કાર્યવાહી
આ આંકડા સમાજ માટે એલાર્મ – તંત્ર માટે પડકાર
મહેસાણા જિલ્લામાં 13 થી 17 વર્ષની 341 નાબાલિક દીકરીઓ સગર્ભા હોવાની હકીકત ફક્ત આંકડાઓ નથી, પરંતુ તંત્ર અને સમાજ બંનેની નિષ્ફળતા છે. બાળલગ્ન પ્રતિબંધક કાયદો હોવાથી પણ તેનો અસરકારક અમલ ન થવો સૌથી મોટો પ્રશ્ન છે.
જો તંત્ર, સમાજ અને પરિવાર એકસાથે આ મુદ્દે જાગૃત ન થાય તો:
-
દીકરીઓનું બાળપણ, શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્ય અને ભવિષ્ય – બધું જ દાવ પર રહેશે.
આ આંકડા એ સ્પષ્ટ કરે છે કે મહેસાણા જિલ્લો હવે બાળલગ્ન વિરોધી ઝુંબેશ માટે સૌથી પ્રાથમિક ક્ષેત્ર બનવું જોઈએ.
રિપોર્ટર ભાવિન ભાવસાર મહેસાણા
