મા કુષ્માંડાનું દિવ્ય સ્વરૂપ : અપરિમિત સર્જનશક્તિ અને સહનશક્તિની આરાધના

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોની આરાધનામાં ચતુર્થ દિવસ માતાજીના કુષ્માંડા સ્વરૂપને સમર્પિત છે. આ સ્વરૂપમાં માતા માત્ર સર્જનશક્તિનો જ નહીં પરંતુ પોતાની અવિસ્મરણીય સહનશક્તિનો પણ પરિચય આપે છે. નવરાત્રી દરમિયાન જ્યારે ભક્તો પ્રત્યેક દિવસે દેવીના અલગ-અલગ સ્વરૂપોને પૂજે છે, ત્યારે ચોથો દિવસ ખાસ કરીને સર્જન તત્વને ઉજાગર કરે છે.

કુષ્માંડાનું અર્થઘટન

“કુ” એટલે નાનું, “ઉષ્મા” એટલે ઊર્જા અને “આંડ” એટલે બ્રહ્માંડ. એટલે કે, નાની ઉર્જાથી બ્રહ્માંડનું સર્જન કરનાર માતા એટલે કુષ્માંડા. માન્યતા છે કે માતાએ પોતાની અપરિમિત હાસ્ય કિરણો દ્વારા બ્રહ્માંડને પ્રકાશિત કર્યું. તેઓના તેજથી સૂર્યમંડળ સહિત સમગ્ર બ્રહ્માંડ ઊર્જાવાન અને જીવંત બન્યું.

વિદ્વાનો કહે છે કે વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ આ વાત ઘણી અંશે સુસંગત છે. ઈંડા આકારનું બ્રહ્માંડ, ગ્રહોની ગતિ, અણુ-પરમાણુની રચના – બધું જ એક જ લયમાં, એક જ નૃત્યમાં પ્રવર્તે છે. એ લય, એ ગરબા, એ સર્જનશક્તિ પાછળનો સ્ત્રોત એટલે મા કુષ્માંડા.

સ્ત્રીશક્તિનો વિકાસયાત્રા

શૈલપુત્રીથી શરૂ થતી યાત્રા બ્રહ્મચારિણી, ચંદ્રઘંટા પછી ચોથા સ્વરૂપે કુષ્માંડા સુધી આવે છે. આ યાત્રા એ નારીના બાળપણથી લઈને માતૃત્વ સુધીના તબક્કાઓનું પ્રતિબિંબ છે.

બાળપણમાં નિર્દોષતા અને સ્થિરતા (શૈલપુત્રી)
કિશોરી અવસ્થામાં સંયમ અને અભ્યાસ (બ્રહ્મચારિણી)
યુવાવસ્થામાં આકર્ષણ અને સંયમિત શક્તિ (ચંદ્રઘંટા)
માતૃત્વમાં સર્જન અને સહનશક્તિ (કુષ્માંડા)

સ્ત્રી જ્યારે પોતાના ગર્ભમાં બાળકને નવ મહિના સુધી પોષે છે, ત્યારે તે કુષ્માંડાનું જ જીવંત સ્વરૂપ બની જાય છે. પુરુષ માત્ર બીજ આપે છે, પણ તેને પોષવાનો, સુરક્ષિત કરવાનો અને જન્મ આપવાનો અધિકાર સ્ત્રી પાસે જ છે.

વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ

બ્રહ્માંડ ઈંડા જેવા લંબગોળ આકારમાં ગતિશીલ છે – આ વિચાર આધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન બંનેમાં માન્ય છે. અણુની અંદર ઈલેક્ટ્રોન પણ એ જ લયમાં ફરતો રહે છે. બ્રહ્માંડના આ ગતિશીલ સ્વરૂપને ગરબો તરીકે સમજીએ તો માતા કુષ્માંડા એ જ અંતિમ નૃત્યનાયિકા છે, જેઓ સમગ્ર સર્જનને નૃત્યમય બનાવે છે.

સ્ત્રીશક્તિનું અનોખું પરિમાણ

સ્ત્રી માત્ર બાળકને જન્મ આપતી નથી, તે તો જીવન પોષક શક્તિ છે.

તે પોતાની છાતીમાં પોષણદ્રવ લઈને સંતાનને પોષે છે.
તે પોતાની મનોદશાથી આખા પરિવારનું સંતુલન જાળવે છે.
તે વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં પણ સહજતાથી ઉભી રહે છે.

પુરુષ જ્યાં થાકી જાય છે ત્યાં સ્ત્રીની શક્તિ તેને આગળ ધપાવે છે. એ શક્તિ કદી માત્ર શારીરિક નથી; એ માનસિક, આધ્યાત્મિક અને સામાજિક સ્તરે પણ અસીમિત છે.

પુરુષપ્રધાન યુગ અને સ્ત્રીનું સ્થાન

શાસ્ત્રોમાં દેવીને દેવ જેટલો દરજ્જો અપાયો છે. શિવ જેટલું જ મહત્વ શક્તિને અપાયું છે. પરંતુ એક એવો સમય આવ્યો જ્યારે પુરુષપ્રધાન સમાજે સ્ત્રીને ઘરના ખૂણે કેદ કરી દીધી. “સ્ત્રીના પગની પાનીમાં બુદ્ધિ છે” જેવી કહેવતો એ સમયના સામાજિક અંધકારનું પ્રતિબિંબ છે.

હકીકતમાં, સમાજનો વિકાસ ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે સ્ત્રીને સમાન સ્થાન મળે. જે સમાજ નારીશક્તિનું સન્માન નથી કરતો, તે સમાજ ટકી શકતો નથી. ઇતિહાસ તેનો સાક્ષી છે.

આજનો સમયમાં સ્ત્રીનું સશક્તિકરણ

આજના સમયમાં સ્ત્રી દરેક ક્ષેત્રમાં પોતાની પ્રતિભા સાબિત કરી રહી છે. વિજ્ઞાન, શિક્ષણ, રમતગમત, કલા, સંશોધન, રાજકારણ – દરેક ક્ષેત્રમાં સ્ત્રીઓ પુરુષો સાથે કાંધેથી કાંધ મિલાવી રહી છે.

મહિલા હવે માત્ર પરિવારની જવાબદારી જ નથી સંભાળતી, પરંતુ તે સમાજ અને દેશની જવાબદારી પણ નિભાવે છે. મા કુષ્માંડાનું સ્વરૂપ એ જ સંદેશ આપે છે – સ્ત્રીમાં રહેલી સર્જનશક્તિને માન આપો અને તેનું સન્માન કરો.

કુષ્માંડાના પૂજનની રીત

ભક્તો ચોથા દિવસે ખાસ કરીને મા કુષ્માંડાની આરાધના કરે છે.

માતાને તાજા ફૂલો, ખાસ કરીને લાલ અને પીળા પુષ્પ અર્પે છે.
ભક્તો ઘીનો દીવો પ્રગટાવી આરતી કરે છે.
કુષ્માંડાની પૂજામાં **કદુ (કુમ્ભ)**નો ખાસ મહત્ત્વ છે. માન્યતા છે કે કુષ્માંડાનું નામ કુમ્ભમાંથી જ આવ્યું છે.

પૂજા દ્વારા ભક્તને આરોગ્ય, સુખ-સમૃદ્ધિ અને આયુષ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે.

આધ્યાત્મિક સંદેશ

માતા કુષ્માંડા આપણને શીખવે છે કે –

જીવનમાં દરેક મુશ્કેલીમાં સહનશક્તિ રાખવી.
સર્જનશક્તિ દ્વારા પોતાના અને સમાજના વિકાસ માટે કાર્ય કરવું.
બીજાને પ્રકાશ આપવા માટે પોતે તેજસ્વી બનવું.

જે રીતે માતાએ પોતાના હાસ્યથી બ્રહ્માંડ રચ્યું, તે રીતે આપણે પણ આપણા હાસ્ય, આનંદ અને સકારાત્મકતાથી આસપાસના વાતાવરણને પ્રફુલ્લિત કરી શકીએ.

મા કુષ્માંડાના સ્વરૂપનો લોકજીવન પર પ્રભાવ

ગુજરાતમાં નવરાત્રીના દિવસે ભક્તો ડાંડીયા રાસ અને ગરબા રમે છે. એ ગરબા માત્ર મનોરંજન નથી, પણ માતાની શક્તિના નૃત્યનું પ્રતિબિંબ છે.

ગોળ ફેરવાતો રાસ એટલે બ્રહ્માંડની ગતિ.
એક કેન્દ્ર આસપાસ ફરતા લોકો એટલે માતાના સ્વરૂપ આસપાસ સર્જાતું જીવન.

આ રીતે લોકજીવનમાં પણ કુષ્માંડાનું સ્વરૂપ જીવંત છે.

નિષ્કર્ષ

મા કુષ્માંડા એટલે સર્જનશક્તિની મહાપીઠિકા. તેઓ આપણને શીખવે છે કે સ્ત્રી માત્ર એક વ્યક્તિ નથી, પરંતુ સમગ્ર જગતની જનની છે. જે સમાજ નારીશક્તિને સન્માન આપે છે તે કદી પછાત નથી થતો.

આજના દિવસે આપણે પ્રાર્થના કરીએ કે માતા કુષ્માંડા આપણી અંદરની નકારાત્મકતા દૂર કરે અને આપણને સકારાત્મક શક્તિ, સર્જનશક્તિ અને સહનશક્તિ પ્રદાન કરે.