મુંબઈની ‘ઝેરી હવા’ પર હાઈકોર્ટનો કડક ડંડો : બાંધકામ સાઇટ્સ પર હવે પાંચ અધિકારીઓની ખાસ ટીમનો અચાનક દરોડો*

મુંબઈ : દેશની આર્થિક રાજધાની મુંબઈ છેલ્લા કેટલાક મહીનાથી હવામાં વધતા ઝેરી ઘટકોને કારણે હાઈ એલર્ટ ઝોનમાં મુકાઈ છે. શહેરનો એયર ક્વોલિટી ઇન્ડેક્સ (AQI) સતત ‘પુઅર’ થી ‘વેરિ પોર’ અને ક્યારેક ‘હેઝર્ડસ’ કેટેગરી સુધી પહોંચી જતાં નાગરિકોના આરોગ્ય પર ગંભીર અસર જોવા મળી રહી છે. હવાની આ સ્થિતિ માત્ર આબોહવા કે ટ્રાફિકના પ્રદૂષણ સુધી મર્યાદિત નથી, પરંતુ બાંધકામ સાઇટ્સ પરથી ઉડતી ધૂળ અને અણધાર્યા પ્રદૂષણને મુખ્ય કારણ ગણાતાં બૉમ્બે હાઈ કોર્ટે હવે સીધી કમાન પોતાના હાથમાં લીધી છે.

કોર્ટએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું છે કે “મુંબઈની હવાની ગુણવત્તાને સુધારવા લાંબો સમય લાગશે, પરંતુ કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ્સ પર નિયંત્રણ તાત્કાલિક લાદી શકાય છે.” એ જ કારણે જસ્ટિસ ચંદ્રશેખર અને જસ્ટિસ ગૌતમ અણખડે સંયુક્ત રીતે પાંચ ઉચ્ચ અધિકારીઓની સ્વતંત્ર કમિટી રચી છે, જે મુંબઈની તમામ કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ્સની મુલાકાત લઈને તપાસ કરશે કે હવામાં ફેલાતું પ્રદૂષણ રોકવા માટે જે માર્ગદર્શિકા નક્કી કરાઈ છે તેનુ વાસ્તવિક પાલન થાય છે કે નહીં.

કોર્ટનો સખત સ્વર : “ગાઇડલાઇનનું પાલન ન કરતા સાઇટ્સ પર તરત જ પગલાં લો”

મુંબઈમાં ચાલી રહેલા નાના-મોટા સેકડો બાંધકામો પ્રદૂષણના મુખ્ય સ્ત્રોત તરીકે સામે આવ્યા છે. બિલ્ડરો દ્વારા ઍર પૉલ્યુશન કંટ્રોલ માટે સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર (SOP)નું પાલન ન થતા માત્ર સાઇટ આસપાસ નહીં પરંતુ આખા શહેરના AQI પર અસર પડી રહી છે.

કોર્ટને રજૂઆત દરમિયાન અરજદારે કહ્યું હતું કે AQI 2023 પછી સતત ખરાબ થતો ગયો છે અને 2024માં પરિસ્થિતિ વધુ બગડેલી જોવા મળે છે. આ રજૂઆતને ગંભીરતાથી સાંભળતાં કોર્ટે કહ્યું :

“દિલ્હીએ છેલ્લા 15 વર્ષમાં પ્રદૂષણ સામે ઘણા પ્રયાસો કર્યા છે. મુંબઈ પાસે કુદરતી હવાની અવરજવરનો બફર છે, પરંતુ જો કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ્સ પર ગાઇડલાઇન્સનું પાલન નહીં થાય તો હવાનો પ્રશ્ન કાબુ બહાર જાય.”

એટલે જ કોર્ટે ખાસ કમિટી બનાવીને તેને મેદાનમાં ઉતારવાનું નિર્ણય લીધું.

કમિટીમાં કોણ હશે? શું રહેશે તેમની ભૂમિકા?

આ પાંચ સભ્યોની ખાસ કમિટીમાં ત્રણ મહત્વપૂર્ણ સરકારી એજન્સીઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે:

• બૃહન્મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (BMC)

• મહારાષ્ટ્ર પૉલ્યુશન કન્ટ્રોલ બોર્ડ (MPCB)

• સ્ટેટ ગવર્નમેન્ટના હેલ્થ ડિપાર્ટમેન્ટ

કમિટીના હાથમાં હક્કાબક્કા કરી દે તેવી સત્તા હશે —

• શહેરની કોઈપણ કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ પર અચાનક વિઝિટ

• સ્થળ પર ધૂળ રોકવાના ઉપાયોનું નિરીક્ષણ

• પાણીનો છંટકાવ થાય છે કે નહીં તેની ચકાસણી

• સાઇટ પર CCTV કેમેરા છે કે નહીં

• AQI મોનિટરિંગ સ્રોતો સ્થાપિત કરાયા છે કે નહીં

• વાહનો ધૂળવાળા વિસ્તારમાં કવર કરીને જ નીકળે છે કે નહીં

આ તમામ મુદ્દાઓના રિપોર્ટ 15 ડિસેમ્બર સુધી કોર્ટમાં રજૂ કરવાના રહેશે.

2023–24 દરમિયાન શું પગલાં લેવાયા? – કોર્ટે BMC–MPCBને માંગ્યો વિગતવાર હિસાબ

કોર્ટએ સ્પષ્ટ આદેશ આપ્યો છે કે BMC અને MPCB બન્ને જણાવી આપે કે ગયા વર્ષે હવાની ગુણવત્તા સુધારવા માટે શું પગલાં લેવાયા હતા.

તેઓએ જણાવી આપવું પડશે :

• કેટલી જગ્યાએ સ્પેશ્યલ સ્ક્વોડની મુલાકાતો લેવાઈ

• કયા ઝોન્સમાં CCTV કેમેરા લગાવવામાં આવ્યા

• કેટલી કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ્સને AQI મોનીટર્સ લગાવવા પરવાનગી આપવામાં આવી

• કેટલાને નોટિસ આપવામાં આવી

• કેટલાની સામે દંડાત્મક કાર્યવાહી થઈ

કોર્ટના મતે, જો આ તમામ બાબતો સુવ્યવસ્થિત રીતે અમલમાં આવે તો માત્ર 1–2 અઠવાડિયામાં જ ધૂળમાં ઘટાડો જોવા મળી શકે છે.

સિનિયર એડવોકેટ દરાયસ ખંભાતાની રજૂઆત—“ગાઇડલાઇન ફક્ત કાગળ પર જ!”

કોર્ટ દ્વારા નિયુક્ત સિનિયર એડવોકેટ દરાયસ ખંભાતા પણ મુંબઈની બાંધકામ સાઇટ્સની સ્થિતિથી અસંતોષ વ્યક્ત કર્યો. તેમણે કોર્ટને કહ્યું :

• 2024માં કોર્ટ દ્વારા નક્કી કરાયેલી ગાઈડલાઈન્સ પ્રમાણે

  • સાઇટ્સ પર CCTV કેમેરા ફરજિયાત

  • સેન્સર આધારિત AQI મોનિટર ફરજિયાત

  • સતત પાણીનો છંટકાવ ફરજિયાત

પરંતુ મોટાભાગની સાઇટ્સ પર એક પણ માર્ગદર્શિકા અમલમાં જોવા મળતી નથી.

વાહનોથી થતા પ્રદૂષણ અંગે પણ તેમણે ચેતવણી આપી —
સામગ્રી લાવવાનો તથા લઈ જવાનો ટ્રાફિક પ્રદૂષણને બમણું કરી રહ્યો છે.

કોર્ટનો સંતુલિત અભિગમ : “લોકોને હેરાન ન કરો, પરંતુ નીતિનો દંડ ચોક્કસ પડે”

કોર્ટે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું છે કે તે તરત જ કોઈ સખત નિર્ણય કે પ્રતિબંધ લગાવવા માંગતું નથી.

કોર્ટનો સ્પષ્ટ અભિગમ છે :

“અમે લોકોને હેરાન કરવા નથી માંગતા. પરંતુ નિયમોનું પાલન ન થાય ત્યાં સુધી ઑથોરિટીને ચલાન તો ઇશ્યુ કરવા જ પડશે.”

એટલે હવે BMC–MPCBને ટ્રેક રેકોર્ડ સાથે સાબિત કરવું પડશે કે તેઓ હકીકતમાં મેદાનમાં નવી વ્યવસ્થા અમલમાં મૂકી રહ્યા છે.

કોલાબા : નેવીની સાઇટ પર પણ નોટિસ – પ્રદૂષણના કેસમાં કોઈ ‘છૂટછાટ’ નહીં

પ્રદૂષણ મામલે કોર્ટના કડક વલણની અસર એ રીતે જોવા મળી છે કે BMCએ કોલાબાના નેવીગર વિસ્તારમાં ચાલી રહેલા નેવીના બાંધકામ પર પણ નોટિસ જાહેર કરી છે.

અહીં ચાર બિલ્ડિંગનું બાંધકામ ચાલી રહ્યું છે અને ત્યાં પણ :

• ધૂળ રોકવાની વ્યવસ્થા

• પાણીનો છંટકાવ

• ઢાંકી રાખવાના નિયમો

• AQI મોનિટરિંગ

• CCTV કેમેરા

પાલન ન થતાં નોટિસ મોકલવામાં આવી છે.

આ સ્પષ્ટ કરે છે કે સરકારી સંસ્થા હોય કે ખાનગી બિલ્ડર – કોઈને ‘વીઆઇપી ટ્રીટમેન્ટ’ નહીં મળે.

મુંબઈમાં પ્રદૂષણનો કુલ દોષ બાંધકામ પર જ કેમ?

મુંબઈમાં પ્રદૂષણમાં સૌથી મોટો ફાળો શા માટે બાંધકામ સાઇટ્સને ગણવામાં આવે છે?

કારણો સ્પષ્ટ છે—

• રોજિંદુ 3500થી વધુ નાના-મોટા કન્સ્ટ્રક્શન પ્રોજેક્ટ

• ભારે મશીનરીથી ઉડતી ધૂળ

• અનકવર ડેબ્રિસ ટ્રાન્સપોર્ટ

• સિમેન્ટ-સેન્ડ મિક્સિંગની ખુલ્લી પ્રક્રિયા

• ટાર્પોલિન વિના સામગ્રી રાખવી

• ઝોનિંગ નિયમોનું નિયમિત ઉલ્લંઘન

આ બધું મિલીને AQIને સીધો અસર કરે છે.

કોર્ટની કાર્યવાહીથી બિલ્ડર લોબીમાં ઊથલપાથલ – હવે સાઇટ સંભાળવી ફરજિયાત

કોર્ટના નિર્ણય બાદ હવે બિલ્ડરોમાં સ્પષ્ટ ચિંતા જોવા મળે છે.
કેમ?

• અચાનક દરોડા

• CCTV ફરજિયાત

• પાણીનો છંટકાવ ફરજિયાત

• AQI મોનિટર ફરજિયાત

• માર્ગદર્શિકા ન પાલન કરતાં ભારે દંડ

આ બધાં નિયમો હવે માત્ર કાગળ પર નહીં, પરંતુ મેદાનમાં લાગુ પડશે.
આથી આગામી દિવસોમાં BMCની કામગીરી પણ વધી શકે છે.

નાગરિકો માટે રાહત—સિસ્ટમ કડક બને તો ધૂળમાં ચોક્કસ ઘટાડો

કોર્ટના આ નિર્ણયથી સામાન્ય લોકોને આશાની કિરણ દેખાઈ રહી છે.
મહત્વનું એ છે કે શહેરમાં ઉડતી ધૂળમાં જો 20–25% પણ ઘટાડો થાય તો AQI સ્તર બહુ હદે સુધરી શકે છે.

નાગરિકોનો સીધો ફાયદો :

• શ્વસન રોગોમાં ઘટાડો

• વૃદ્ધો અને બાળકોમાં આરોગ્ય જોખમ ઓછું

• સ્મૉગ લેવલમાં ઘટાડો

• શહેરની દૃશ્યતા સુધરે

સમાપન : મુંબઈની હવા બચાવવાની ‘કોર્ટ લીડ’ અભિયાનની શરૂઆત

મુંબઈની હવાની સ્થિતિ ગંભીર છે અને કોર્ટએ હવે સત્વરે હસ્તક્ષેપ કર્યો છે.
આ કાર્યવાહીથી બિલ્ડરો પર દબાણ વધશે અને ઍર પૉલ્યુશન ગાઇડલાઇનનું પાલન હવે ફરજિયાત બની જશે.

ફૈસલો સરળ છે — જો સાઇટ સાફ નહીં રાખો… તો કોર્ટની કમિટી તમારી સાઇટ સુધી આવી જશે!

મુંબઈને સ્વચ્છ હવા આપવા માટેનો આ કોર્ટનો હસ્તક્ષેપ શહેર માટે એક મહત્વપૂર્ણ ટર્નિંગ પોઇન્ટ બની શકે છે.

Author: samay sandesh