સમયયંત્રમાં બેસીને જ્યારે આપણે મુંબઈની ભૂતકાળની સફર શરૂ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણા સામે ધીમે ધીમે ઉદય થતું એક અદભુત દ્રશ્ય ખૂલે છે — લીલાછમ ઘાસથી ભરેલો વિશાળ મેદાન, એક ખૂણે કિલ્લા જેવો માળખો, અને દૂરથી દેખાતો દરિયાનો કિનારો. આ છે બૉમ્બે ગ્રીન, જે પછીના સમયમાં “કૉટન ગ્રીન” તરીકે ઓળખાયું અને આજના મુંબઈના પૉઇન્ટ ઝીરો તરીકે જાણીતું બન્યું.
🌿 શરૂઆત — કૉટન ગ્રીનથી બૉમ્બે કાસલ સુધી
તે સમયના મુંબઈ એટલે કે “બોમ બહિઆ” પોર્ટુગીઝોનું નાનકડું ટાપુ હતું — દરિયા કિનારે બાંધેલો નાનો કિલ્લો “બૉમ્બે કાસલ” હતો તેમની શાસનસીમા. બોમ બહિઆનો અર્થ “સરસ કાંઠો” એવો થતો. એ જ “બોમ બહિઆ” પછી “બૉમ્બે” અને પછી “મુંબઈ” બન્યું.
બૉમ્બે ગ્રીન એ સમયના કૉટન વેપારનું હૃદય હતું. હિન્દુસ્તાનની જુદા જુદા પ્રાંતોમાંથી કપાસના ગાંસડા અહીં લાવવામાં આવતા. સૂર્યાસ્તથી સૂર્યોદય સુધી અહીં કપાસના ઢગલાં પડ્યા રહેતા, જે પછી બળદગાડામાં ભરાઈને અપોલો બંદરે પહોંચતા, ત્યાંથી પાલવાળી નૌકાઓમાં ભરાઈને ગ્રેટ બ્રિટન સુધી જતા. એ સમયના વેપારમાં “બૉમ્બે કૉટન” એક અદભુત બ્રાન્ડ બની ગયું હતું.
આ વિસ્તાર આખો દરિયાને અડીને લીલાછમ ઘાસથી ઢંકાયેલો રહેતો એટલે “કૉટન ગ્રીન” નામ પડ્યું. આ મેદાનની ધાર પાસે જ ઊભો હતો “બૉમ્બે કાસલ” — એ જ કિલ્લો જ્યાંથી પોર્ટુગીઝો બોમ બહિઆ પર રાજ કરતા.
⚓ અંગ્રેજ શાસનની શરૂઆત — ગવર્નર ઍન્જરનો સમય
પોર્ટુગીઝો પાસેથી જ્યારે અંગ્રેજોને મુંબઈ મળ્યું ત્યારે અહીંનું શાસન સંભાળનાર પહેલો અંગ્રેજ ગવર્નર જ્યોર્જ ઓક્સેનડન હતો. પરંતુ મુંબઈમાં તે ફક્ત એક દિવસ રહ્યો, કબજો લીધો અને સુરત પરત ફર્યો.
મુંબઈનું સાચું સ્વપ્ન જે વ્યક્તિએ જોયું, જેની દ્રષ્ટિએ સાત ટાપુઓમાંથી એક સુંદર શહેરની કલ્પના કરી — તે હતો ગવર્નર જેરલ્ડ ઍન્જર. તેણે બૉમ્બે કાસલમાં પોતાનું નિવાસ ગોઠવ્યું અને શહેરની રચનાનો બીજ વાવ્યો. ઍન્જરનો વિઝન માત્ર શાસક તરીકે નહીં પરંતુ એક સ્વપ્નદ્રષ્ટા તરીકે અદભુત હતો.
તેણે કહ્યું હતું —
“The city which by God’s assistance is intended to be built.”
અર્થાત્ — “દેવની કૃપાથી જે શહેર બાંધવાનું છે, તે અહીં બાંધાશે.”
🛕 ધર્મસહિષ્ણુ નીતિ અને વાણિજ્યનો વિકાસ
ઍન્જરે દેશના વિવિધ ભાગોથી વેપારીઓ અને કારીગરોને આમંત્રિત કર્યા. દીવના વેપારી નીમા પારેખ જેવા મોટા વેપારીઓને લખિત ખાતરી આપી કે સરકાર તેમના ધાર્મિક બાબતોમાં હસ્તક્ષેપ નહીં કરે.
એ કરાર ૨૨ માર્ચ, ૧૬૭૭ના રોજ સહીસિક્કા સાથે થયેલો હતો — જે આજ સુધી ઈતિહાસના દસ્તાવેજોમાં જીવંત છે. એ પછી તો ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રમાંથી વેપારીઓ, પારસીઓ, આર્મેનિયન વેપારીઓ મુંબઈમાં વસવા લાગ્યા.
પારસીઓએ લાકડાના વહાણો બાંધવાનો ઉદ્યોગ શરૂ કર્યો. એ કુટુંબનું નામ પછી “વાડિયા” તરીકે પ્રખ્યાત બન્યું — વાડિયા શિપયાર્ડ આજ સુધી એ વારસાનો ભાગ છે.
પારસીઓએ અંતિમ ક્રિયા માટે જગ્યા માગી ત્યારે ઍન્જરે તેમને મલબાર હિલ પર જમીન આપી, જ્યાં આજે “ટાવર ઑફ સાઇલન્સ” છે.
⛪ સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલ — મુંબઈનું પૉઇન્ટ ઝીરો
ઍન્જરે પ્રોટેસ્ટન્ટ પંથના ખ્રિસ્તી ચર્ચની શરૂઆત કરવાની પહેલ કરી. તેમણે નક્કી કર્યું કે એક સાથે એક હજાર શ્રદ્ધાળુઓ સમાવી શકે એવું વિશાળ ચર્ચ બાંધાશે. એ ચર્ચ માટે તેમણે પોતાની ખિસ્સેથી પાંચ હજાર રૂપિયા આપ્યા અને ચાંદીનું chalice ભેટ આપ્યું.
૧૬૭૬માં સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલનો પાયો નખાયો — ઍન્જરની હાજરીમાં. પણ તેના અવસાન પછી (૩૦ જૂન, ૧૬૭૭) ચર્ચનું કામ અટકી ગયું. વર્ષો સુધી ધીમી ગતિથી ચાલતું રહ્યું અને અંતે ૧૭૧૮ના ક્રિસમસ દિવસે ચર્ચ જનતા માટે ખુલ્લું મુકાયું.
૧૮૩૭માં ચર્ચનું ટાવર ઉમેરાયું. એ પહેલાં ટાવર નહોતું. એ ચર્ચની ઘડિયાળ પછીના સમયમાં ઉમેરાઈ, જેના કારણે એ વિસ્તારનો મહત્વપૂર્ણ લૅન્ડમાર્ક બની ગયો.
સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલને એ સમયના બૉમ્બેના ઝીરો પૉઇન્ટ તરીકે ઓળખવામાં આવતું — એટલે શહેરના બધા અંતરો એ ચર્ચથી માપવામાં આવતા. જો ક્યાંક “ચાર માઇલ”નો માઇલસ્ટોન હોય તો તેનો અર્થ એ કે એ જગ્યા ચર્ચથી ચાર માઇલ દૂર છે.
🚪 ચર્ચ ગેટથી વીર નરીમાન રોડ સુધી
ફોર્ટ વિસ્તારના ત્રણ ગેટમાં એક ગેટનું નામ પડ્યું “ચર્ચ ગેટ” — કારણ કે એ ગેટથી પસાર થઈને સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલ સુધી પહોંચાતું.
પછી જ્યારે BBCI રેલવે શરૂ થઈ અને એ ગેટની પાસે સ્ટેશન બન્યું, તો તેનું નામ પડ્યું ચર્ચગેટ સ્ટેશન. એથી કોટના ચર્ચ ગેટ સુધીના રસ્તાનું નામ પડ્યું ચર્ચગેટ સ્ટ્રીટ, જે બાદમાં બની વીર નરીમાન રોડ.
વીર નરીમાન એટલે ખુરશેદ ફરામજી નરીમાન — દેશની સ્વતંત્રતા ચળવળના અગ્રણીઓમાંના એક. તેમણે ૧૯૩૦ના નમક સત્યાગ્રહમાં ભાગ લીધો અને ૧૯૩૫માં મુંબઈના મેયર બન્યા. બાદમાં રાજકીય મતભેદોને કારણે કોંગ્રેસ છોડીને ફૉર્વર્ડ બ્લૉકમાં જોડાયા. તેમનું નિવાસ આ માર્ગ પર હોવાથી જ આ રસ્તાને તેમની યાદમાં નામ અપાયું.
🌳 કૉટન ગ્રીનથી હૉર્નિમન સર્કલ સુધી
સમય જતાં કૉટન ગ્રીનનું મહત્ત્વ ઘટ્યું. વેપાર ઘટ્યો, વિસ્તાર ઉકરડો બન્યો. મુંબઈના પોલીસ કમિશનર ચાર્લ્સ ફૉર્જેટએ વિચાર કર્યો કે એ જગ્યાએ એક સુંદર બગીચો બનાવવો જોઈએ. ૧૮૭૨માં એ ચક્રાકાર બગીચો તૈયાર થયો અને તેની આસપાસ એકસરખાં મકાનો બાંધાયા — એ વિસ્તાર ઓળખાયો એલ્ફિન્સ્ટન સર્કલ તરીકે.
બ્રિટિશ પત્રકાર બેન્જામિન હૉર્નિમન, જેઓ ભારતની આઝાદી માટે લખતા, તેમને બ્રિટિશ સરકારે દેશનિકાલ કર્યો હતો. પરંતુ તેઓ પાછા આવી પોતાના અખબાર “ઇન્ડિયન ક્રોનિકલ” દ્વારા સ્વતંત્રતાની લડતને ટેકો આપતા રહ્યા. આઝાદી પછી એલ્ફિન્સ્ટન સર્કલનું નામ બદલાઈ હૉર્નિમન સર્કલ રાખવામાં આવ્યું — આ હિન્દુસ્તાનની પ્રેસ સ્વાતંત્ર્યનું પ્રતિક છે.
🏙️ મુંબઈનું વિસ્તરણ અને બદલાતું પૉઇન્ટ ઝીરો
૧૯મી અને ૨૦મી સદીમાં મુંબઈ ઉત્તર દિશામાં વિસ્તરતું ગયું. મહિમ, દાદર, અંધેરી, પછી બોરિવલી સુધી શહેર ફેલાતું ગયું. હવે મુંબઈનું કોઈ એક “સેન્ટર પૉઇન્ટ” નથી — એ એક મલ્ટી-પૉઇન્ટ મહાનગર બની ગયું છે.
પરંતુ ઇતિહાસના પાનાંઓમાં મુંબઈનું હૃદય હજુ પણ એ સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલમાં ધબકે છે — જ્યાંથી બધું શરૂ થયું.
🕰️ અંતિમ શબ્દઃ સમયયંત્રની આગામી સફર
જ્યારે આપણું સમયયંત્ર ધીમે ધીમે પાછું વર્તમાનમાં ઉતરે છે, ત્યારે પૉઇન્ટ ઝીરોની તે ગોળાકાર જગ્યા હજી પણ શાંત ઊભી છે. એ ઘાસની સુગંધમાં ભૂતકાળની ચમક હજી પણ ટકી છે.
અગામી સફરમાં આપણે જોઈશું એ મકાન, જે સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલ જેટલું જ મહત્વ ધરાવે છે — એ મકાન જ્યાંથી મુંબઈના નાગરિક જીવન અને રાજકીય પરિવર્તનોના નવા અધ્યાય શરૂ થયા.
કારણ કે મુંબઈનો ઈતિહાસ માત્ર ઈમારતોનો નથી, એ છે વિઝનનો ઈતિહાસ, સપનાં જોનારા લોકોનો ઈતિહાસ, જેમણે સાત ટાપુઓને એક શહેરમાં ફેરવી દીધા.
