મુંબઈ, દક્ષિણ ફોર્ટ વિસ્તારનું હૃદય, શહેરની ઐતિહાસિક ઓળખ સાથે જોડાયેલું છે. અહીંની સાબરમતીની જેમની ઐતિહાસિક ઇમારતો, મકાન, લૅન્ડમાર્ક્સ અને સ્ટ્રીટ્સ વિશ્વના પ્રવાસીઓ અને શહેરી વસવાટ માટે કસોટીરૂપ છે. તેમના બેઝમાં ઉભું રહેલું રાજાબાઈ ટાવર, વર્ષો સુધી મુંબઈની વિરાસતનું ગૌરવ અને લોકોએ ઓળખેલું આઇકૉનિક લૅન્ડમાર્ક, આજે પણ અડીખમ ઊભું છે. જોકે, વર્તમાન સમયમાં ટાવરની યોગ્ય મેઇન્ટેનન્સના અભાવે તેનો પ્રભાસ ઘટાડાયો છે, અને તે અંધારામાં ધકેલાઈ રહ્યો છે.
આ લેખમાં આજે આપણે રાજાબાઈ ટાવરની ઇતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ, આર્કિટેક્ચર, મહત્વ અને વર્તમાન પડકારો વિશે વિસ્તૃત માહિતી મેળવીશું.
ઇતિહાસ – પ્રેમ અને પુત્રીના સ્મરણમાં ઉભું ટાવર
મુંબઈના ફોર્ટ વિસ્તારમાં સ્થિત રાજાબાઈ ક્લૉક ટાવરનું નામ તેના ઉદ્ભવના કારણે અનોખું છે. જેમની માતા રાજાબાઈને યાદ કરવા માટે ૧૮મી સદીના પ્રમુખ વેપારી અને દાનવીર પ્રેમચંદ રૉયચંદ દ્વારા આ ટાવર બાંધવામાં આવ્યું. જિમી શ્રોફ, હેરિટેજ સ્ટ્રક્ચર્સના જાણીતા નિષ્ણાત, જણાવે છે,
“ક્લૉક ટાવરનું નામ રાજાબાઈના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે, જે પ્રખ્યાત cotton king અને bullion king પ્રેમચંદ રૉયચંદની માતા હતાં. રાજાબાઈ દૃષ્ટિહીન હતી અને જૈન ધર્મની પરંપરા અનુસાર સૂર્યાસ્ત પછી ભોજન ન કરતી. તેમને અનુકૂળ સુવિધા આપવા માટે ટાવર બનાવ્યું.”
પ્રેમચંદ રૉયચંદે ૧૮૬૪માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીની લાઇબ્રેરી માટે બે લાખ રૂપિયાનું દાન આપ્યું અને ત્યારબાદ વધુ બે લાખ રૂપિયા ટાવર માટે ફાળવ્યા. ટાવરનું મુખ્ય ઉદ્દેશ માતાના સ્મરણ અને સમય જણાવીને દૃષ્ટિહીન માટે મદદરૂપ થવું હતું. ટાવરની ઘંટની ધ્વનિ, દુર સુધી સંભળાવાની વ્યવસ્થા એ ટાવરની અનોખી વિશેષતા છે.
જિમી શ્રોફનું માનવું છે કે, આ સમયગાળા દરમિયાન મુંબઈમાં ઇમારતો ઊંચી નહોતી, ટ્રાફિક ઓછું હતું, તેથી ઘંટનો અવાજ ભાયખલા જેવા દૂરના વિસ્તારોમાં પણ સંભળાતો.
આર્કિટેક્ચર – લંડનની પ્રેરણા અને સ્થાનિક પથ્થર
રાજાબાઈ ટાવરના આર્કિટેક્ચરની વાત કરવી હોય તો તે એક વિશ્વવિખ્યાત કલાત્મક રચના છે. ટાવરનું બાંધકામ ૧૮૬૯માં શરૂ થયું અને નવ વર્ષમાં, ૧૮૭૮માં પૂર્ણ થયું. ઊંચાઈ ૮૫ મીટર (૨૮૦ ફીટ) છે, જે લંડનની બિગ બેન ટાવરથી પ્રેરિત છે. બિગ બેન ૯૬ મીટર ઊંચો છે.
ટાવરની ડિઝાઇન સર જ્યોર્જ ગિલ્બર્ટ સ્કૉટ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવી, જેમણે લંડનમાં બેઠાં આ કન્સેપ્ટ તૈયાર કર્યા. લોકલ એન્જિનિયર અને આર્કિટેક્ટની ટીમે સ્થાનિક પથ્થરો જેમ કે પોરબંદર લાઇમસ્ટોન, બેસાલ્ટ, મલાડ સ્ટોન અને કુર્લા સ્ટોનનો ઉપયોગ કરી ટાવર બાંધ્યો.
ટાવરના વિશેષ અંશો:
-
લાંબી અને પહોળી બારીઓ સાથેનું ડિઝાઇન, જે હવાની અવરજવર અને કુદરતી પ્રકાશ માટે અનુકૂળ છે.
-
રંગીન સ્ટેઇન્ડ ગ્લાસ, જે ટાવરને રંગીન દેખાવે છે.
-
ટાવર પર ૨૪ મૂર્તિઓ, જે પશ્ચિમી ભારતની વિવિધ જાતિઓ અને સમુદાયોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
-
સ્પાઇરલ સ્ટેપ્સ, જે ચડીને ટાવરની ટોચના ઘડિયાળ મેકૅનિઝમ સુધી પહોંચવામાં મદદ કરે છે.
-
ચારેય બાજુ વિશાળકાય ઘડિયાળ, જે મેકૅનિકલ સિસ્ટમ પર કામ કરે છે.
ટાવરમાં ૧૬ અલગ-અલગ ઘંટો હતા, જેમાં સૌથી મોટા ઘંટનું વજન ત્રણ ટન જેટલું હતું. અત્યાર સુધી ટાવરમાં ફક્ત એક જ ધૂન વાગે છે, પરંતુ અગાઉ આ ઘંટો દ્વારા દર ૧૫ મિનિટે વિવિધ ધૂન વાગતી હતી.
ટાવરની સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ભૂમિકા
રાજાબાઈ ટાવર ફક્ત ઘડિયાળ ન હતી; તે શહેરની ઓળખ અને વારસાનો પ્રતીક બન્યો. ફોર્ટ વિસ્તારમાંથી ટાવરની ટોચ પર ઉભા રહીને દક્ષિણ મુંબઈનો પૅનોરમિક દૃશ્ય જોઈ શકાય. ટાવર પ્રવાસીઓ, વિદ્યાર્થીઓ અને(history buffs) માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે.
ટાવરના ઘંટો દર કલાકે અવાજ કરીને શહેરના જીવનમાં સમયની જાણકારી આપતા હતા. ટાવરની ઘંટની ધ્વનિ લોકોએ દરરોજના સમય માટે આધારે વાપરતા, અને ખાસ કરીને દૃષ્ટિહીન લોકો માટે તે અનિવાર્ય ઉપાય હતું.
વર્તમાન સ્થિતિ અને પડકારો
રાજાબાઈ ટાવર હજીયાં મુંબઈ યુનિવર્સિટી કૅમ્પસમાં આવેલ છે. ૨૦૧૮માં યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટમાં ટાવરનો સમાવેશ થયો. તેમ છતાં, મેઇન્ટેનન્સના અભાવે આ આઇકૉનિક ટાવરનો પ્રભાસ ઘટ્યો છે:
-
લાઇટિંગ ખામી: છેલ્લાં ચાર મહિનાથી અડધા લાઇટ્સ કામ કરતું નથી.
-
ટાવરના ટોચના વ્યુઇંગ ગૅલરી બંધ છે.
-
રીસ્ટોરેશન કામ પછી પણ લાઇટિંગની સમસ્યા સતત દેખાઈ રહી છે.
લોકલ કન્ઝર્વેશન એસોસિએશન દ્વારા ભંડોળ એકત્ર કરવાનાં પ્રસ્તાવ મૂકાયા છે, જેથી ટાવરનું સૌંદર્ય અને લાઇટિંગ પુનઃસ્થાપિત કરી શકાય.
ટાવર રીસ્ટોરેશન અને સંરક્ષણ
2013-2015 દરમ્યાન ટાવરની રીસ્ટોરેશન કામગીરી થઇ હતી:
-
પથ્થરોની સફાઈ અને સમારકામ.
-
લાકડાના દરવાજા, બારી વગેરેનો વૉટરપ્રૂફિંગ.
-
ઇલેક્ટ્રિકલ વર્ક અને ફાયર અલાર્મ સ્થાપના.
ટાવરની રીસ્ટોરેશન પછી 2021માં લાઇટિંગનું કામ કરવામાં આવ્યું. એ હેરિટેજ લૅન્ડમાર્કને સુરક્ષિત રાખવાની દિશામાં મહત્વપૂર્ણ પગલું હતું.
પ્રવાસીઓ અને લોકલ રિસ્પોન્સ
પ્રવાસીઓ રાજાબાઈ ટાવર જોઈને અદ્વિતીય ઇતિહાસ, આર્કિટેક્ચર અને વારસાની પ્રશંસા કરે છે. લોકલ વાસીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ માટે ટાવર શિક્ષણ, ઇતિહાસ અને સ્થાપત્યનો જીવંત અનુભવ છે.
ટાવરની લાઇટિંગ ફરીથી કાર્યરત થાય તો આ ટાવર રાત્રે પણ દક્ષિણ મુંબઈનું આઇકૉનિક દૃશ્ય બની રહેશે.
ઉપસંહાર
રાજાબાઈ ટાવર માત્ર એક ક્લૉક ટાવર નહીં, પરંતુ મુંબઈની ઓળખ, વારસો, પ્રેરણા અને શિક્ષણનું એક પ્રતીક છે. તેની સફર પ્રાચીન ઇતિહાસથી આજ સુધીની, અને વર્તમાન પડકારોને સમજતા, એ શહેરી હેરિટેજ માટે કસોટીરૂપ છે. યોગ્ય મેઇન્ટેનન્સ, લાઇટિંગ અને કન્ઝર્વેશન દ્વારા આ ટાવર ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે પ્રેરણા, શહેરી ગૌરવ અને પ્રવાસીઓ માટે આકર્ષણ તરીકે જળવાઇ રહેશે.
શીર્ષક:
“રાજાબાઈ ટાવર: ૧૪૭ વર્ષનો ઐતિહાસિક ઘડિયાળ અને મુંબઈની હેરિટેજ વારસાની કથા”
WhatsApp link-
https://chat.whatsapp.com/L18FV1R9B1r42hmCOLc6QL
FACEBOOK LINK –
https://www.facebook.com/SamaySandesh…
Instagram link –
https://t.me/joinchat/g1_gPdcFxtM1NDZl
TELEGRAM LINK –
https://t.me/joinchat/uIljpkLp6VViYjRl
જનતાના અવાજને અમે કરીશુ ઉજાગર…
સંપર્ક કરો. +91 88660 6606
