ભારતમાં કથા–સપ્તાહો, રામકથા, ભાગવત સપ્તાહ, રુદ્રયજ્ઞો અને વિશાળ ધાર્મિક મહોત્સવોનો પરંપરાગત અને આધ્યાત્મિક મહિમા છે. આ કાર્યક્રમો માત્ર ધાર્મિકતા પૂરતા નથી, પરંતુ સમાજમાં નૈતિક મૂલ્યો, સંસ્કાર અને માનવધર્મનો સંદેશ આપતા એક મોટા સામાજિક ઉત્સવ તરીકે પણ જાણીતા છે. દેશભરમાં આવા કાર્યક્રમો દરમ્યાન લાખો શ્રદ્ધાળુઓ ભેગા થાય છે, પ્રસાદ ગ્રહણ કરે છે, અને આખો વિસ્તાર ધાર્મિક રંગે રંગાઈ જાય છે. કેટરર્સ, મંડપ–લાઈટીંગ કોન્ટ્રાક્ટર્સ, સાઉન્ડ સિસ્ટમ, પરિવહન સેવા, સ્વયંસેવક ટીમો — બધા મળીને આ કાર્યક્રમોને વિશાળ સ્વરૂપ આપે છે.

આવા કાર્યક્રમોમાં ખર્ચ પણ ભારે થાય છે — ઘણી વખત કરોડો રૂપિયામાં આયોજન થતું હોય છે. આવકવેરા વિભાગ દ્વારા આવા વિશાળ આયોજન કરતી સંસ્થાઓને ઘણી વાર “ધંધો” ગણાવી નોટિસ આપવામાં આવતી હોય છે અને ટ્રસ્ટોએ તેની સામે કાનૂની લડત લડી હોય છે.

તાજેતરમાં નવસારીના “ધરમદાસ ટ્રસ્ટ” સાથે થયેલી આવકવેરાની જટિલતા એક મોટી રાહતમાં પરિવર્તિત થઈ છે. કારણ કે આવકવેરા એપેલેટ ટ્રિબ્યુનલે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું છે કે —

“રામકથા–ભાગવત સપ્તાહ અને યજ્ઞોના આયોજનને ‘ધર્મ પ્રચારનો ધંધો’ નહીં ગણાય; આવા ટ્રસ્ટોની પ્રવૃત્તિઓ આવકવેરામાંથી મુક્તિ પાત્ર છે.”

આ ચુકાદાએ તમામ ધાર્મિક–સામાજિક ટ્રસ્ટોને મોટી રાહત આપી છે અને ભવિષ્યમાં થનારા કાર્યક્રમો માટે સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા પૂરી પાડી છે.

🔹 શું છે આખો મામલો?

નવસારી સ્થિત “ધરમદાસ ટ્રસ્ટ” વર્ષોથી ભાગવત કથા, રામકથા, યજ્ઞો અને અન્ય ધાર્મિક–સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે. લાખો લોકો આ કાર્યક્રમોમાં જોડાય છે અને દાન–ભંડોળ મારફતે ટ્રસ્ટ પોતાની કામગીરી ચાલું રાખે છે.

એક વિશાળ ધાર્મિક આયોજને લઈને ટ્રસ્ટ પર આવકવેરા વિભાગે નોટિસ આપી. વિભાગનું મંતવ્ય હતું કે —

“આ પ્રકારનું આયોજન ایکધંધા જેમ છે. ટ્રસ્ટે હિસાબ–કિતાબ વ્યાપારી પ્રવૃત્તિ પ્રમાણે રજૂ કરવો જોઈએ.”

આ નોટિસ સામે ટ્રસ્ટે આવકવેરા એપેલેટ ટ્રિબ્યુનલનો દરવાજો ખખડાવ્યો.

🔹 આવકવેરા ટ્રિબ્યુનલનો સ્પષ્ટ અને ઐતિહાસિક ચુકાદો

ટ્રિબ્યુનલએ તમામ દસ્તાવેજો, કાર્યક્રમની性质, દાન આપનારાઓની માહીતી અને ટ્રસ્ટની કાર્યપદ્ધતિનું વિશદ નિરીક્ષણ કર્યું. અંતે ટ્રિબ્યુનલએ સ્પષ્ટ કહ્યું:

“આવા ધાર્મિક–સામાજિક કાર્યક્રમો ‘ધર્મ પ્રચારનો ધંધો’ નથી.”

ટ્રિબ્યુનલએ નિર્ણયમાં મહત્વના મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં લીધા:

🔸 1. આ પ્રવૃત્તિઓ વ્યાપારી નથી — સમાજ માટે કલ્યાણકારી છે

કથા–સપ્તાહ અથવા યજ્ઞો યોજવાનો હેતુ વ્યાપારિક લાભ મેળવવાનો નથી.
તેનો મુખ્ય હેતુ:

• નૈતિક મૂલ્યોનો પ્રચાર,

• આધ્યાત્મિક જાગૃતિ,

• માનવતા અને સંસ્કાર ફેલાવવાના,

• અને સમાજને એકત્રિત કરવાનો હોય છે.

ટ્રિબ્યુનલે જણાવ્યું કે આવા કાર્યક્રમો લોકોને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપે છે અને માનવીય ગુણોને મજબૂત બનાવે છે.

🔸 2. આયોજન દ્વારા મળતા દાનને આવકવેરામાંથી મુક્તિ મળવી જ જોઈએ

ટ્રસ્ટને મળતું દાન કોઈ સેવા–ફી કે વ્યાપારી આવક નથી.
તે સંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક ભાવના પરથી મળતું સ્વૈચ્છિક યોગદાન છે.
આથી તેને આવકવેરા હેઠળ ‘ટેક્સપાત્ર’ ગણાવી શકાય નહીં.

ચુકાદામાં ખાસ ઉલ્લેખ હતું કે:

“ટ્રસ્ટને મળેલા દાન પર આવકવેરા નહિ વસૂલાય; તે કલમ 80(G)(5) હેઠળ મુક્તિ પાત્ર છે.”

🔸 3. ટ્રસ્ટની પ્રવૃત્તિઓથી કોઈ વ્યક્તિગત લાભ થતો નથી

આયોજન દરમિયાન કેટરર્સ, મંડપ–લાઈટીંગ અને વાહનવાહક સેવા જેવા વ્યવસાયિકોને ભાડા–પેમેન્ટ મળે છે, પરંતુ તે વ્યાપારી વ્યવહારો છે.

ટ્રસ્ટ પોતે કોઈ નફો કમાતું નથી.
એથી તેને ‘ધંધો’ તરીકે ગણાવવું ન્યાયની દ્રષ્ટિએ ખોટું છે.

🔸 4. આવકવેરા વિભાગનું અર્થઘટન યોગ્ય નથી — ટ્રિબ્યુનલની કડક ટિપ્પણી

ટ્રિબ્યુનલએ સ્પષ્ટ રીતે કહ્યું:

“આ પ્રવૃત્તિને આવકવેરા વિભાગે ‘ધર્મ પ્રચારનો ધંધો’ ગણવાનું જે અર્થઘટન કર્યું છે, તે કાયદેસર અને તર્કસંગત નથી.”

આ ટિપ્પણી આવકવેરા વિભાગને ભવિષ્યના કેસોમાં વધુ સંવેદનશીલતા સાથે નિર્ણય લેવા સૂચવે છે.

🔹 સમગ્ર દેશમાં ધાર્મિક ટ્રસ્ટો માટે રાહતનો માર્ગ ખુલ્યો

આ ચુકાદો માત્ર એક ટ્રસ્ટ પૂરતો નથી, પરંતુ સમગ્ર દેશમાં આવેલા સંસ્કૃતિ, આધ્યાત્મિકતા અને સમાજ સેવા પર કાર્યરત હજારો ટ્રસ્ટો માટે એક મહત્વપૂર્ણ નઝીર છે.

⮞ હવે આવા ટ્રસ્ટોના કાર્યક્રમો પર આવકવેરાની તંગદિલી નહીં

⮞ દાન–ભંડોળ પર આવકવેરાની માંગ નહીં થાય

⮞ ધાર્મિક–સાંસ્કૃતિક આયોજનોને કાનૂની સુરક્ષા

🔹 ટ્રસ્ટો માટે શું રહી શકે અસર?

✔ કથા–સપ્તાહ અને યજ્ઞો યોજતા ટ્રસ્ટો નિર્ભય થઈ શકશે

ઈવેન્ટમાં આવતા ખર્ચને લઈને આવકવેરાની નોટિસનો ભય ઓછો પડશે.

✔ દાનદાતાઓ પણ નિર્ભયતાથી યોગદાન આપી શકશે

કારણ કે તેમના દાન પર આવકવેરાની શંકા નહીં રહે.

✔ કલમ 80(G)5 નો વધુ વ્યાપક ઉપયોગ

આ કલમ હેઠળ મળતી ટેક્સ–મુક્તિનો લાભ હવે વધુ ટ્રસ્ટ લઈ શકશે.

✔ ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓને સંરક્ષણ

રામકથા, ભાગવત સપ્તાહ, યજ્ઞો અને ધાર્મિક શિક્ષણના કેન્દ્રો વધુ મજબૂત બનશે.

🔹 આ ચુકાદો સમાજ માટે કેમ મહત્વનો છે?

ભારતમાં ધાર્મિક–સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો માત્ર પૂજા–પાઠ પૂરતા નથી —
તે સમાજને જોડે છે, મૂલ્યો આપે છે અને એકતા મજબૂત બનાવે છે.

આવો ચુકાદો દ્વારા:

• આ પરંપરાઓને સરકારી કાનૂની માન્યતા,

• ટ્રસ્ટોની કામગીરી વધુ મુક્ત અને પારદર્શક,

• સમાજને આધ્યાત્મિક દિશા,

• અને ધાર્મિક કાર્યકર્તાઓને પ્રોત્સાહન મળે છે.

આવકવેરા ટ્રિબ્યુનલનો આ ચુકાદો ધાર્મિક–સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓના સંરક્ષણના દ્રષ્ટિકોણથી ઐતિહાસિક કહેવાય.
રામકથા–ભાગવત સપ્તાહ, યજ્ઞો અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓને સામાજિક–કલ્યાણકારી ગણવામાં આવી છે, અને આવકવેરા વિભાગનો ‘ધંધો’ ગણાવવાનો અભિગમ અવૈધ ઠર્યો છે.

આ ચુકાદો સમાજની પરંપરાઓને સંરક્ષણ આપે છે અને ધાર્મિક વિશ્વાસને મજબૂત બનાવે છે.

Author: samay sandesh