મહારાષ્ટ્ર સરકાર દ્વારા મહિલાઓના સશક્તિકરણને ધ્યાનમાં રાખીને અમલમાં મુકાયેલી ‘લાડકી બહિણ યોજના’ એક સમયે ગરીબ અને મધ્યમવર્ગીય પરિવારો માટે આશીર્વાદરૂપ બની હતી. દર મહિને મહિલાઓને 1500 રૂપિયાનો આર્થિક સહારો મળતો હતો, જેનાથી અનેક સ્ત્રીઓએ આત્મનિર્ભરતા તરફ પગલું ભર્યું. પરંતુ હવે આ જ યોજના ઘરોમાં વિવાદ અને ઝઘડાનું કારણ બની રહી છે. ખાસ કરીને થાણે જિલ્લાના ગ્રામ્ય અને આદિવાસી વિસ્તારોમાં, જ્યાં એક જ છત હેઠળ ત્રણ-ચાર પેઢીની સ્ત્રીઓ રહે છે, ત્યાં ‘લાડકી બહિણ’ના લાભાર્થી કોણ બનશે તે મુદ્દે ઘરમાં ખલબલી મચી છે.
❖ લાડકી બહિણ યોજનાનો હેતુ અને લાભ
મહારાષ્ટ્ર સરકારે મહિલાઓના આર્થિક સ્વાવલંબન માટે આ યોજના શરૂ કરી હતી. 21 થી 65 વર્ષની મહિલાઓને દર મહિને રૂ. 1500ની સહાય મળતી હતી. ગામડાંઓમાં ગરીબ, વિધવા, શ્રમિક અને ગૃહિણી સ્ત્રીઓ માટે આ યોજનાએ આશાની કિરણ પેદા કરી હતી. અગાઉ દરેક પરિવારની મહિલાઓએ અલગ-અલગ રીતે અરજી કરી અને લાભ મેળવ્યો હતો. પરિણામે, એક જ ઘરમાં ત્રણ-ચાર મહિલાઓને એકસાથે પૈસા મળતા હતા.
પરંતુ હવે રાજ્ય સરકારે નિયમોમાં ફેરફાર કર્યો છે, જેના મુજબ એક જ પરિવારની ફક્ત એક મહિલાને આ યોજનાનો લાભ મળશે. આ નિર્ણય પછીથી જ કુટુંબોમાં તણાવ અને વિવાદો ઊભા થવા લાગ્યા છે.
❖ ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં સાસુ-વહુ વચ્ચે ઠનારા ઝઘડા
થાણે, પાલઘર, નાશિક, અને અન્ય જિલ્લાઓમાં ગ્રામ્ય સ્તરે મહિલાઓ વચ્ચે ઝઘડા વધી ગયા છે. સાસુ કહે છે કે ઘરના ખર્ચની જવાબદારી મારી છે, તેથી મને આ યોજનાનો લાભ મળવો જોઈએ. બીજી તરફ, વહુ કહે છે કે હું ઘર ચલાવું છું, બાળકો સંભાળું છું, તો મને મળવો જોઈએ.
કેટલાક ઘરોમાં દેરાણી-જેઠાણી વચ્ચે પણ “મારા KYC પહેલા ભરાયા હતા” કે “હું જ ઘરની મુખ્ય સ્ત્રી છું” જેવી દલીલો સાથે ભારે તણાવ જોવા મળી રહ્યો છે.
એક ગ્રામ્ય સ્ત્રીની વાત કરીએ તો, કાલે ગામની ગૌરાબેન પાટીલ કહે છે, “પહેલાં બધાને મળતું હતું ત્યારે ઘરમા શાંતિ હતી, હવે સરકારે એકને જ આપવાનું નક્કી કર્યું એટલે ઘરમાં યુદ્ધ શરૂ થઈ ગયું છે. સાસુ કહે છે કે પૈસા મારી એકાઉન્ટમાં જ આવશે, હું વહુને નહીં આપું.”
❖ દિવાળીના તહેવારમાં પણ વિવાદની છાયા
દિવાળી જેવી આનંદની ઋતુમાં પણ ગ્રામ્ય ઘરોમાં આ વિવાદો ફાટી નીકળ્યા છે. કેટલીક જગ્યાએ તો મહિલાઓ વચ્ચે ગાળો, ધક્કામુક્કી અને મારામારી સુધીની પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ છે. ગામના પોલીસ અને પાટીલોએ મધ્યસ્થતા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
એક ગામના સરપંચે જણાવ્યું કે, “લાડકી બહિણના પૈસાને લઈને ગામના પાંચ ઘરોમાં મહિલાઓ વચ્ચે ઝઘડા થયા. અમને વચ્ચે બેસીને ઉકેલ લાવવો પડ્યો.”
❖ મહિલાઓની સવારથી બૅન્કે લાઇન
આ યોજના હેઠળ પૈસા બૅન્ક એકાઉન્ટમાં જમા થાય છે. થાણે જિલ્લામાં અનેક જગ્યાએ મહિલાઓ સવારે છ વાગ્યાથી જ બૅન્કના દરવાજા પાસે લાઇનમાં ઉભી રહે છે. વરસાદ પડે કે ધુપ પડે, તેઓ પહેલો નંબર મેળવવા આતુર રહે છે.
વૃદ્ધ મહિલાઓ માટે તો આ 1500 રૂપિયા જીવનનો સહારો બની ગયા છે. દવા, દૂધ, કે રસોઈના ખર્ચ માટે આ સહાય તેમને સ્વતંત્રતા આપે છે. પરંતુ હવે જ્યારે એકને જ મળશે, ત્યારે અન્ય મહિલાઓ પોતાને ઉપેક્ષિત અનુભવે છે.
❖ સ્વાભિમાન અને આત્મનિર્ભરતાની વચ્ચે ઉદ્ભવેલો અહમ
ઘણાં ઘરોમાં આ વિવાદ માત્ર પૈસાનો નથી, પણ સ્વાભિમાનનો છે.
ઘણી વહુઓ કહે છે કે વર્ષોથી ઘરમાં પુરુષો પર નિર્ભર રહીને ત્રાસ સહન કર્યા છે, અને આ યોજના તેમને પોતાનો નાનો હક્ક આપતી હતી. હવે આ હક્ક ફરી છીનવાઈ રહ્યો છે.
બીજી તરફ, સાસુઓ કહે છે કે “આયુષ્યભર ઘરની જવાબદારી મારી રહી છે, તો હવે મારી જ વારી છે.”
આ રીતે, પૈસાથી વધારે મહત્વ કુટુંબની અંદરની સત્તા અને સ્થાન માટેનો સંઘર્ષ બની ગયો છે.
❖ કેટલાક ઘરોમાં મહિલાઓ ઘર છોડીને માયકા પહોંચી
કેટલાક ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં મહિલાઓ વચ્ચેના ઝઘડાઓ એટલા ઉગ્ર બન્યા કે કેટલીક વહુઓ ગુસ્સે થઈને માયકા ચાલ્યા ગઈ.
એક ઘટના મુજબ, વાંગણી ગામમાં વહુએ કહ્યું કે, “મારી સાસુએ બૅન્કમાં જઈને મારો ફોર્મ રદ કરાવી દીધો, હવે હું અહીં નહીં રહું.”
આવી પરિસ્થિતિઓએ ગ્રામ્ય સમાજમાં એક નવી ચિંતા ઊભી કરી છે, કારણ કે મહિલાઓ વચ્ચેના આ તણાવથી ઘરનો માહોલ અસ્વસ્થ થઈ ગયો છે.
❖ સ્થાનિક તંત્રની ચકાસણી અને KYCની ડેડલાઇન
મહારાષ્ટ્ર સરકારે જાહેરાત કરી છે કે ૧૮ નવેમ્બર સુધી તમામ લાભાર્થી મહિલાઓએ KYC અને જરૂરી દસ્તાવેજો સબમિટ કરવાના છે.
સ્થાનિક ચકાસણી કેન્દ્રો પર હવે ભારે ભીડ જોવાઈ રહી છે. મહિલાઓ પોતપોતાના દસ્તાવેજ લઈને પહોંચે છે અને અધિકારીઓ સમક્ષ પોતે પાત્ર હોવાનું પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.
અધિકારીઓ કહે છે કે “ઘરમાં કોણ મુખ્ય લાભાર્થી ગણાશે તે નક્કી કરવું સૌથી મુશ્કેલ છે.”
❖ સામાજિક અને માનસિક અસર
આ વિવાદ માત્ર ઘર સુધી મર્યાદિત નથી રહ્યો. ગામના સ્તરે પણ સ્ત્રીઓ વચ્ચે જૂથવાદ ઊભો થયો છે. કેટલીક જગ્યાએ બે પરિવારો વચ્ચે સંબંધ તૂટ્યા છે.
સામાજિક કાર્યકર સુનીતા શેલાર કહે છે, “સરકારની યોજના મહિલાઓના હિત માટે છે, પરંતુ તેની અમલવારીમાં સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા ન હોવાથી ઘરોમાં વિવાદ ઊભા થયા છે.”
સામાજિક માનસશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે, “સ્ત્રીઓ માટે આ યોજનાનો પૈસો સ્વાભિમાનનો પ્રતિક બની ગયો છે. જ્યારે કોઈ એકને પસંદ કરવામાં આવે છે, ત્યારે બીજીને અસમાનતા અનુભવાય છે.”
❖ તંત્રની નવી સૂચનાઓ અને ઉકેલની જરૂર
હાલ તંત્રએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ઘરની જે મહિલા પરિવારની મુખ્ય જવાબદાર છે, તેને પ્રાથમિકતા અપાશે. પરંતુ ઘણી જગ્યાએ આ નક્કી કરવું મુશ્કેલ બની રહ્યું છે.
સરકારને હવે પારદર્શક અને સંવેદનશીલ માર્ગદર્શન આપવાની જરૂર છે, જેથી કોઈ પરિવાર તૂટે નહીં. ગામના પાટીલ, સરપંચ અને મહિલા સમિતિઓએ પણ મધ્યસ્થતા માટે પહેલ કરવી જરૂરી બની છે.
❖ સમાપન : યોજના આશીર્વાદ કે અભિશાપ?
એક સમય હતો જ્યારે લાડકી બહિણ યોજનાને ગ્રામ્ય મહિલાઓ માટે “નાની બચતની ક્રાંતિ” તરીકે જોવામાં આવતી હતી. પરંતુ હવે આ જ યોજના ઘરોમાં ફાટ પાડે છે, સ્ત્રીઓને એકબીજાના વિરુદ્ધ ઉભી કરે છે.
આ યોજનાનો હેતુ સ્ત્રીઓનું સશક્તિકરણ છે, પરંતુ જો ઘરના સંબંધો કમજોર થાય, તો તેનો સાર્થક અર્થ ગુમાઈ જાય છે.
સરકારને હવે જરૂર છે કે એક કુટુંબની સ્ત્રીઓને સહકારથી લાભ વહેંચવાની નીતિ તૈયાર કરે, જેથી “લાડકી બહિણ”ના નામે ઘરમાં લડાઈ નહીં, પરંતુ બહેનોમાં એકતા વધે.
