ભારતના લાખો કેન્દ્રીય કર્મચારીઓ માટે “પગાર પંચ” શબ્દ માત્ર નીતિગત બાબત નથી, પરંતુ તેમના જીવનની આર્થિક હાડમાળ સાથે સીધી રીતે જોડાયેલ છે. દરેક દાયકાના અંતે આવતા પગાર પંચો માત્ર આંકડાનો ફેરફાર નથી કરતા, પરંતુ લાખો પરિવારોના જીવનસ્તર, ખરીદ શક્તિ અને ભવિષ્યના સપનાઓને પણ નવી દિશા આપે છે. હાલ 8મા પગાર પંચ (8th Pay Commission) અંગે ચર્ચાઓ તેજ બની છે અને આ વખતે ધ્યાનનું કેન્દ્રબિંદુ બન્યું છે “ફિટમેન્ટ ફેક્ટર”.
7મા પગાર પંચે ફિટમેન્ટ ફેક્ટર 2.57 ગણો રાખ્યો હતો, જેના કારણે સરકારી કર્મચારીઓના મૂળ પગારમાં નોંધપાત્ર ઉછાળો આવ્યો હતો. હવે ચર્ચા એ છે કે 8મા પગાર પંચમાં આ ફેક્ટર રદ્દ થઈ શકે છે કે પછી તેની જગ્યા નવી ટેક્નૉલૉજી આધારિત સિસ્ટમ લઈ શકે છે. જો આમ થાય, તો પગાર ગણતરીનું આખું ગણિત બદલાઈ જશે અને તેના સીધા પ્રભાવ લાખો કર્મચારીઓની માસિક આવક પર પડશે.
ફિટમેન્ટ ફેક્ટર શું છે અને શા માટે મહત્વનું છે?
ફિટમેન્ટ ફેક્ટર એ તે ગુણોત્તર છે, જેના આધારે કર્મચારીનો જૂનો મૂળ પગાર નવા પગાર માળખામાં રૂપાંતરિત થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, 7મા પગાર પંચમાં જો કોઈ કર્મચારીનો જૂનો મૂળ પગાર ₹10,000 હતો, તો તેને 2.57થી ગુણતાં તેની નવી મૂળ રકમ ₹25,700 નક્કી કરવામાં આવી હતી.
આ ફેક્ટર નક્કી કરે છે કે કર્મચારીનો બેઝિક પે કેટલો વધશે, અને તેના આધારે મોંઘવારી ભથ્થા (DA), મકાન ભાડા ભથ્થા (HRA), યાત્રા ભથ્થા (TA) વગેરે ગણવામાં આવે છે. એટલે કે, ફિટમેન્ટ ફેક્ટર એ સમગ્ર પગાર માળખાનો આધારસ્તંભ છે.
7મા પગાર પંચનો અનુભવ અને ઉછાળો
7મા પગાર પંચ 2016માં લાગુ થયો ત્યારે ફિટમેન્ટ ફેક્ટર 2.57 રાખવામાં આવ્યો હતો. તે પહેલાં 6મા પગાર પંચમાં આ ગુણક 1.86 હતો. એટલે કે, ફિટમેન્ટ ફેક્ટર વધતા કર્મચારીઓના મૂળ પગારમાં સરેરાશ 40% થી 55% સુધીનો ઉછાળો જોવા મળ્યો હતો.
આના કારણે કેન્દ્રીય કર્મચારીઓના હાથમાં આવકમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો, પરંતુ તેની સાથે સરકારી ખજાનાં પર 1 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુનો વધારાનો ભાર પડ્યો હતો. આથી નાણા મંત્રાલયે હવે 8મા પગાર પંચ માટે “સતત સુધારણા” (Dynamic Pay Matrix) આધારિત સિસ્ટમ પર વિચાર શરૂ કર્યો છે.
8મા પગાર પંચમાં શક્ય મોટો બદલાવ – ફિટમેન્ટ ફેક્ટરનો અંત?
નાણા મંત્રાલયના વરિષ્ઠ સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, સરકાર હવે એક એવી સિસ્ટમ લાવવા વિચારી રહી છે, જેમાં પગાર દર 10 વર્ષે નહીં પરંતુ દર વર્ષે મોંઘવારી ભથ્થા (DA)ના આધારે આપોઆપ સુધરશે.
અર્થાત્ ફિટમેન્ટ ફેક્ટર જેવી નિશ્ચિત ગુણક પદ્ધતિને બદલે એક ઇન્ટિગ્રેટેડ ફોર્મ્યુલા લાવવામાં આવશે, જેમાં નીચેના ત્રણ પરિબળો મહત્વના રહેશે:
-
મૂલ પગાર (Basic Pay)
-
મોંઘવારી ભથ્થો (DA)
-
મકાન ભાડા ભથ્થો (HRA)
આ ત્રણેય પરિબળોને એક ફોર્મ્યુલા દ્વારા જોડીને પગાર આપોઆપ વધશે. એટલે કે, હવે દર દાયકામાં નવો પગાર પંચ ન બેસે, પરંતુ દરેક વર્ષ કે છ મહિનામાં આ ફોર્મ્યુલા મુજબ સુધારણા થશે.
નવો ફોર્મ્યુલા કેવી રીતે કામ કરશે?
સરકારના વિચાર મુજબ, જો આ સિસ્ટમ લાગુ થાય, તો DA 50% પાર થાય ત્યારે ફિટમેન્ટ ફેક્ટરનો નવી રીતે હિસાબ આપોઆપ થઈ જશે.
ઉદાહરણ તરીકે:
-
જો કર્મચારીનો વર્તમાન પગાર ₹45,000 છે અને મોંઘવારી 20% વધે છે, તો નવા ફોર્મ્યુલા મુજબ તેનો પગાર ₹54,000 થી ₹57,000 થઈ શકે છે.
-
પરંતુ જો ફિટમેન્ટ ફેક્ટર 2.7 તરીકે જાળવી રાખવામાં આવે, તો તે જ કર્મચારીનો પગાર ₹75,000 થી ₹85,000 સુધી પહોંચી શકે છે.
આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ફિટમેન્ટ ફેક્ટર યથાવત રહેશે કે દૂર થશે તે કર્મચારીઓની માસિક આવકમાં આશરે ₹25,000 થી ₹30,000 જેટલો તફાવત સર્જી શકે છે.
સરકારનો ઉદ્દેશ – ખર્ચ ઘટાડવો કે વ્યવસ્થા સરળ બનાવવી?
આ નિર્ણય માત્ર ટેક્નિકલ નથી, તેની પાછળ સરકારનો મોટો ઉદ્દેશ છે. દર 10 વર્ષે પગાર પંચ રચાય છે, જેમાં:
-
હજારો કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ થાય છે,
-
અનેક વિભાગોનો ડેટા એકત્ર કરવો પડે છે,
-
રાજકીય દબાણ અને કર્મચારી યુનિયન સાથેની વાર્તાલાપ લાંબી ચાલે છે.
સરકાર આ પ્રક્રિયા ટાળવા ઈચ્છે છે અને એક એવી સિસ્ટમ લાવવા માંગે છે જેમાં પગાર સુધારણા આપોઆપ થાય, જેથી “નવો પગાર પંચ” લાવવાની જરૂર ન રહે.
કર્મચારીઓ અને યુનિયનનો અભિપ્રાય
કેન્દ્રીય કર્મચારીઓની મુખ્ય સંગઠનો જેમ કે Confederation of Central Government Employees and Workers તથા All India Railwaymen’s Federation (AIRF) એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ફિટમેન્ટ ફેક્ટરને દૂર કરવાથી કર્મચારીઓ સાથે અન્યાય થશે.
તેમનું કહેવું છે કે ફિટમેન્ટ ફેક્ટર એ માત્ર આંકડો નથી, પરંતુ તે કર્મચારીઓના કામના મૂલ્યનું પ્રતિબિંબ છે. જો તેને દૂર કરવામાં આવશે, તો સરકાર પગાર વૃદ્ધિ “સિસ્ટમ આધારિત” બનાવી દેશે અને કર્મચારીઓને ન્યાય મળવો મુશ્કેલ બની જશે.
નાણા મંત્રાલયનો પ્રતિસાદ
નાણા મંત્રાલયના પ્રતિનિધિઓનું માનવું છે કે નવી સિસ્ટમ કર્મચારીઓ માટે વધુ લાભદાયી બની શકે છે કારણ કે:
-
પગાર સુધારણા દર વર્ષે આપોઆપ થશે.
-
કોઈ દાયકાની રાહ જોવી નહીં પડે.
-
મોંઘવારી વધે એટલે તરત પગાર વધશે.
પરંતુ કર્મચારી સંગઠનોને ભય છે કે આ આપોઆપ સુધારણા “નીચલા સ્તરે” રોકાઈ શકે છે, જેથી મોટો પગાર ઉછાળો ન મળે.
વિશ્લેષણ : ફિટમેન્ટ ફેક્ટર યથાવત રહેશે તો ફાયદો કેટલો?
જો સરકાર ફિટમેન્ટ ફેક્ટર 2.5 કે 2.7 સુધી વધારી રાખે તો:
-
કર્મચારીઓના પગારમાં સરેરાશ 30% થી 40% નો વધારો થશે.
-
પેન્શનર માટે પણ સમાન ઉછાળો મળશે.
-
સરકારના વેતન ખર્ચમાં આશરે ₹1.5 લાખ કરોડનો વધારો થશે.
પરંતુ જો નવી ફોર્મ્યુલા સિસ્ટમ લાગુ થશે, તો પગાર સુધારણા 20% થી 25% સુધી મર્યાદિત રહી શકે છે.
અર્થતંત્ર પર અસર
સરકારી કર્મચારીઓના પગારમાં વધારાનો સીધો પ્રભાવ મોંઘવારી, બજારની માંગ અને ઘરેલુ ખર્ચ પર પડે છે.
જ્યારે 7મો પગાર પંચ લાગુ થયો હતો ત્યારે ખાદ્યપદાર્થો, વાહન, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ વગેરેના વેચાણમાં 18% નો વધારો થયો હતો.
8મા પગાર પંચમાં પણ જો ફિટમેન્ટ ફેક્ટર વધારાશે, તો ફરીથી ખાનગી ક્ષેત્રમાં પગાર સુધારણા માટે દબાણ આવશે, જે આખા અર્થતંત્ર માટે વૃદ્ધિદાયી બની શકે છે.
અંતિમ તારણ : નિર્ણય ક્યારે અને કેવી રીતે?
હાલ ચર્ચા સ્તરે વાત આગળ વધી રહી છે. 8મા પગાર પંચની રચના અંગે સરકાર 2026 સુધીમાં સત્તાવાર જાહેરાત કરી શકે છે.
નાણા મંત્રાલય, કર્મચારી વિભાગ (DoPT) અને નીતિ આયોગ વચ્ચે ચર્ચાઓ ચાલી રહી છે કે:
-
શું ફિટમેન્ટ ફેક્ટર યથાવત રાખવું?
-
કે નવી ફોર્મ્યુલા સિસ્ટમ લાવવી?
એક બાબત સ્પષ્ટ છે — જે પણ નિર્ણય થશે, તે કેન્દ્રીય કર્મચારીઓના જીવનમાં મોટા પરિવર્તન લાવશે.
ઉપસંહાર : ફિટમેન્ટ ફેક્ટર – એક સંખ્યાથી વધારે એક વિચાર
ફિટમેન્ટ ફેક્ટર માત્ર ગણિત નથી, તે “કર્મચારીના શ્રમનું મૂલ્યાંકન” છે. જો તેને દૂર કરી નવી ફોર્મ્યુલા સિસ્ટમ લાવવામાં આવશે, તો તેની અસર માત્ર પગારમાં નહીં, પરંતુ કર્મચારીના મનોબળ અને ભવિષ્યની સુરક્ષા પર પણ પડશે.
સરકાર માટે આ એક નીતિગત અને રાજકીય રીતે સંવેદનશીલ નિર્ણય છે. 8મા પગાર પંચની ચર્ચા આગામી વર્ષોમાં વધુ તેજ બનશે અને આખું દેશ એક જ પ્રશ્ન પૂછશે —
👉 “ફિટમેન્ટ ફેક્ટર રહેશે કે જશે?”
