નવરાત્રિ એ માત્ર ધાર્મિક જ નહીં પરંતુ સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને વૈજ્ઞાનિક મહત્વ ધરાવતો પર્વ છે. માતાજીના આરાધનાનું આ પવિત્ર પરવ તહેવારોના ગૌરવમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. દર વર્ષે આસો સુદ પ્રતિપદા થી નવમી સુધી નવ રાત્રિ દરમ્યાન માતાજીના નવ સ્વરૂપોની આરાધના કરવામાં આવે છે. પરંતુ આ વર્ષે નવરાત્રિમાં એક વિશેષતા જોવા મળી રહી છે – ત્રીજ તિથિની વૃદ્ધિ.
ગઈ કાલે ૨૪ સપ્ટેમ્બરે ત્રીજની તિથિ રહી હતી અને આજે ૨૫ સપ્ટેમ્બરે પણ ત્રીજની જ તિથિ છે. એટલે કે નવરાત્રિનું આ વર્ષ દસરાત્રિ બની રહ્યું છે. સામાન્ય રીતે નવ રાત્રિમાં પૂર્ણ થતો આ મહોત્સવ હવે દસ રાત્રિ સુધી વિસ્તર્યો છે. આ અનોખી ઘટના પાછળનું વૈજ્ઞાનિક, ધાર્મિક અને સામાજિક તત્વ સમજવું એટલું જ રસપ્રદ છે જેટલું આ તહેવારની ભક્તિમાં તરબોળ થવું.
તિથિઓનું વૈજ્ઞાનિક રહસ્ય
ભારતીય પંચાંગ અને તહેવારો ચંદ્રની ગતિ પર આધારિત છે. ચંદ્ર ૩૫૪ દિવસમાં પૃથ્વીની ફરતે ચક્કર પૂરું કરે છે જ્યારે પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા ૩૬૫ દિવસમાં પૂર્ણ કરે છે. આ તફાવતને કારણે તિથિની વૃદ્ધિ કે ક્ષય થતો રહે છે. ક્યારેક કોઈ તિથિ બે દિવસ સુધી ચાલે છે તો ક્યારેક કોઈ તિથિનો ક્ષય થાય છે.
ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રે આ વૈજ્ઞાનિક તથ્યને હજાર વર્ષ પહેલાં જ સમજીને પંચાંગમાં તેની વ્યવસ્થા કરી છે. અધિક માસ, તિથિ વૃદ્ધિ કે ક્ષય એ તમામ વ્યવસ્થા આ જ તફાવતને સંતુલિત કરવા માટે છે.
વિશ્વના અન્ય દેશો જ્યાં માત્ર સૌર કે ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડરનો અનુસરો થાય છે, ત્યાં ભારતીય પંચાંગ ચંદ્ર-સૂર્યના સંકલન પર આધારિત હોવાથી વધુ વૈજ્ઞાનિક અને ખગોળીય દૃષ્ટિએ પ્રમાણભૂત ગણાય છે.
દસરાત્રિ : તહેવારનું વિશિષ્ટ સ્વરૂપ
સામાન્ય રીતે નવ રાત્રિના આ પર્વમાં ક્યારેક તિથિ ક્ષય થવાથી અષ્ટરાત્રિ પણ ઊજવાય છે. પરંતુ તિથિ વૃદ્ધિ થવાથી ક્યારેક દસરાત્રિ પણ ઉજવાય છે. આ વખતે ત્રીજની વૃદ્ધિ થતાં ત્રીજની પૂજા બે દિવસ સુધી કરવામાં આવી રહી છે. એટલે કે ભક્તોને માતાજીની આરાધના માટે એક વધારાની તક મળી છે.
ગઈ કાલે જો કોઈ કારણસર માતા ચંદ્રઘંટાનું પૂજન ન થઈ શક્યું હોય તો આજે ફરીથી એ જ આરાધના કરી શકાય છે. આ રીતે ત્રીજની તિથિ બે દિવસ સુધી ઉજવાતા શ્રદ્ધાળુઓને પૂજનનો વિશેષ લાભ મળે છે.
માતા ચંદ્રઘંટા : શૌર્ય અને શૃંગારનું મિલન
ત્રીજના દિવસે પૂજાતા માતાજીના સ્વરૂપને માતા ચંદ્રઘંટા કહેવામાં આવે છે. માથા પર અર્ધચંદ્ર ધારણ કરનાર આ માતાજી યુવાનોમાં અત્યંત લોકપ્રિય છે. મોટા ભાગે ગરબામંડપોમાં માતાજીની આ જ મૂર્તિ કે તસવીર સ્થાપિત કરવામાં આવે છે.
માતા ચંદ્રઘંટાનું સ્વરૂપ શૃંગારિક છે તો સાથે શૌર્યમય પણ છે. એક તરફ લાલ સાડીમાં શણગારેલી માતાજી શિવજીને વર્યા હતાં તો બીજી તરફ એ જ સ્વરૂપે મહિષાસુરનો સંહાર પણ કર્યો હતો. માથા પર ચંદ્ર, હાથમાં શસ્ત્રો અને ચહેરા પર કરુણાનું આભાસ – આ સ્વરૂપ શ્રદ્ધાળુઓને એક સાથે પ્રેમ અને સાહસ બન્ને માટે પ્રેરિત કરે છે.
લાલ રંગનું ધાર્મિક અને વૈજ્ઞાનિક મહત્ત્વ
નવરાત્રિના તહેવારમાં ખાસ કરીને લાલ રંગનું વિશેષ સ્થાન છે. માતાજીને લાલ સાડી, લાલ ચૂંદડી, લાલ કુમકુમથી પૂજવામાં આવે છે.
લાલ રંગ પ્રેમ, શૌર્ય અને જુસ્સાનું પ્રતીક છે. વૈદિક સંસ્કૃતિમાં કન્યાને લગ્ન સમયે લાલ પાનેતર કે ઘરચોળાં પહેરાવાય છે. લગ્નપ્રસંગે કન્યા પિયરમાંથી વિદાય લેતી વખતે લાલ થાપાની છાપ મૂકે છે. શ્વશુરગૃહ પ્રવેશ સમયે લાલ કુમકુમમાં પગ ઝબોળીને અંદર પ્રવેશ કરે છે. આ બધું લાલ રંગના શૌર્ય અને પ્રેમના પ્રતીકને દર્શાવે છે.
વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ લાલ રંગ મહત્વ ધરાવે છે. આપણા શરીરમાં વહેતું લોહી લાલ રંગનું છે, આપણું હૃદય લાલ રંગનું છે. આ રંગ ઊર્જા, ઉષ્મા અને તીવ્રતા દર્શાવે છે. સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્ત સમયે આકાશમાં લાલ રંગની છટા ફેલાય છે કારણ કે લાલ રંગની તરંગલંબાઈ લાંબી હોવાથી તે વધુ વિખેરાય છે.
ક્ષત્રિયો યુદ્ધના મેદાનમાં લાલ વસ્ત્રો પહેરી જતાં. જેથી જો તેઓ ઘવાય અને લોહી વહી જાય તો સાથી સૈનિકોનો ઉત્સાહ ન ઘટે. વિદેશોમાં પણ પ્રેમના પ્રતિક તરીકે લાલ ગુલાબ, લાલ ભેટો આપવામાં આવે છે. વૅલેન્ટાઇન્સ ડે પર લાલ રંગ વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે.
નવરાત્રિમાં સાંસ્કૃતિક ઝાંખીઓ
નવરાત્રિ માત્ર ધાર્મિક જ નથી પણ સંસ્કૃતિનો પણ મહોત્સવ છે. ગુજરાતમાં ખાસ કરીને આ પર્વ ગરબા, ડાંડીયા અને આરતી વિના અધૂરું છે.
-
ગરબા : માટીની કુંડીમાં દિયા પ્રગટાવી માતાજીનું પ્રતીક બનાવીને સ્ત્રીઓ પરંપરાગત ગીતો પર નૃત્ય કરે છે.
-
ડાંડીયા : લાકડીઓ સાથે થતી આ રમતમાં સંગીત અને લયનું અદ્ભુત સંકલન જોવા મળે છે.
-
આરતી : દરરોજ માતાજીના નવ સ્વરૂપની આરતી કરવામાં આવે છે. ઘરમાં પણ પરિવાર સાથે આરતી કરીને તહેવાર ઉજવાય છે.
આ વર્ષે ત્રીજની વૃદ્ધિથી ગરબા-મંડપોમાં વધુ એક દિવસ માતાજીના આ સ્વરૂપની આરાધના થશે.
ત્રીજની વૃદ્ધિ : ભક્તિમાં વધારાની તક
ગઈ કાલે જો કોઈ ભક્ત માતા ચંદ્રઘંટાનું પૂજન-અર્ચન ન કરી શક્યા હોય તો આજે ફરી એ જ તિથિ હોવાથી તેઓએ એ આરાધનાનો લાભ લઈ શકે છે. માન્યતા છે કે બે દિવસ સુધી એક જ સ્વરૂપની પૂજા કરવાથી ખાસ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ તકે ભક્તોએ માતાજીના સમક્ષ શ્રદ્ધા, પ્રેમ અને સાહસની પ્રાર્થના કરવી જોઈએ. જીવનમાં કરુણા અને પ્રેમ હોવો જરૂરી છે, પણ સાથે દુષ્ટ શક્તિ સામે લડવાની હિંમત પણ હોવી જોઈએ. માતાજીના આ સ્વરૂપમાંથી આ બન્ને ગુણોનું પાન કરી શકાય છે.
લોકગીતો અને ચૂંદડીનો લાલ ગુલાલ
નવરાત્રિમાં લોકગીતો અને ભજનોનું પણ વિશેષ સ્થાન છે. “છે ચૂંદડી લાલ ગુલાલ” જેવા લોકગીતોમાં માતાજીના રંગીન સ્વરૂપનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ચૂંદડી પર લાલ ગુલાલનાં ચટકા, કુમકુમનાં પગલાં અને ભક્તિની છાંટ – આ બધું સાથે મળીને એક ભક્તિમય વાતાવરણ સર્જે છે.
ચૂંદડીનો લાલ ગુલાલ માત્ર રંગ નથી, પરંતુ ભક્તિનો જુસ્સો છે. આ રંગમાં શ્રદ્ધા, પ્રેમ અને શૌર્ય એક સાથે ઝળહળે છે.
નિષ્કર્ષ
આ વર્ષે નવરાત્રિનો તહેવાર ત્રીજની વૃદ્ધિથી દસરાત્રિ બનીને અનોખો રંગ લઈને આવ્યો છે. આ વિશિષ્ટ યોગ ભક્તોને વધારાનો એક દિવસ માતાજીની આરાધનાનો અવસર આપી રહ્યો છે.
માતા ચંદ્રઘંટાના શૃંગારિક અને શૌર્યમય સ્વરૂપમાંથી ભક્તો પ્રેમ અને સાહસનો સંદેશ મેળવી શકે છે. લાલ રંગના વૈજ્ઞાનિક અને ધાર્મિક મહત્ત્વને સમજીને જીવનમાં ઉમંગ, જુસ્સો અને કરુણા બન્ને જાળવી રાખવા જોઈએ.
નવરાત્રિના આ પાવન પર્વે ભક્તોએ માત્ર પૂજા-અર્ચન જ નહીં, પણ સમાજમાં પ્રેમ, એકતા અને સાહસના સંદેશનો પણ પ્રચાર કરવો જોઈએ. માતાજીના આશીર્વાદથી દરેકના જીવનમાં સુખ-શાંતિ, શક્તિ અને સમૃદ્ધિ પ્રસરે તેવી શુભકામનાઓ.
WhatsApp link-
https://chat.whatsapp.com/L18FV1R9B1r42hmCOLc6QL
FACEBOOK LINK –
https://www.facebook.com/SamaySandesh…
Instagram link –
https://t.me/joinchat/g1_gPdcFxtM1NDZl
TELEGRAM LINK –
https://t.me/joinchat/uIljpkLp6VViYjRl
જનતાના અવાજને અમે કરીશુ ઉજાગર…
સંપર્ક કરો. +91 88660 6606
