પદ્મવિભૂષણ પંડિત છન્નુલાલ મિશ્રનું અવસાનઃ કાશી વિદાય માટે સંગીતજગત શોકમગ્ન

ભારતના સંગીતક્ષેત્રને એક અણમોલ ખોટ પડી છે. અર્ધ-શાસ્ત્રીય સંગીતના શ્રેષ્ઠ પ્રતિનિધિ, પદ્મ વિભૂષણ પુરસ્કારથી નવાજાયેલા પંડિત છન્નુલાલ મિશ્રએ 91 વર્ષની વયે અંતિમ શ્વાસ લીધા છે. તેમનાં અવસાન સાથે બેનારસ ઘરાના અને કિરણ ઘરાનાની સંગીત પરંપરાનો એક જીવંત અધ્યાય પૂરાયો છે. પંડિતજીનો અંતિમ સંસ્કાર કાશીમાં કરવામાં આવશે, જ્યાંથી તેમની જીવનયાત્રા સંગીતની ગંગામાં વહેતી રહી હતી.

અચાનક તબિયત બગડતા અંતિમ વિદાય

પંડિત છન્નુલાલ મિશ્ર છેલ્લા કેટલાક મહીનાથી બીમારીનો સામનો કરી રહ્યા હતા. 11 સપ્ટેમ્બરથી તેમની તબિયત વધુ ખરાબ થવા લાગી હતી. ડોક્ટરોની મોટી ટીમે તેમની સારવાર કરી, તેમને મિર્ઝાપુર અને બાદમાં બેનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી (BHU)ની સર સુંદરલાલ હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. તબીબોની તમામ કોશિશ છતાં અંતે 2 ઑક્ટોબરના વહેલી સવારે તેમણે મિર્ઝાપુરમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા.

તેમની ઇચ્છા મુજબ પરિવારજનોએ તેમને વેન્ટિલેટર પર રાખવાનો ઈનકાર કર્યો હતો. પંડિતજી ઇચ્છતા હતા કે તેઓ જીવનના અંતિમ ક્ષણો કુદરતી રીતે જ વિતાવે.

સંગીતની વારસદારી અને પરિવાર

પંડિતજીનો જન્મ આઝમગઢમાં થયો હતો. બાળપણથી જ તેઓ સંગીત પ્રત્યે આકર્ષાયા હતા. બેનારસ ઘરાનાના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમણે અર્ધ-શાસ્ત્રીય સંગીતને લોકપ્રિયતા અપાવી. તેમના પુત્ર, પંડિત રામકુમાર મિશ્ર જાણીતા તબલાવાદક છે. પુત્ર તાત્કાલિક ફ્લાઇટ ન મળતાં રોડ માર્ગે વારાણસી તરફ રવાના થયા હતા. પુત્રીઓ મમતા મિશ્ર અને ડૉ. નમ્રતા મિશ્ર અંતિમ ક્ષણ સુધી તેમની સાથે રહ્યા હતા.

સંગીતમાં અદ્વિતીય યોગદાન

પંડિત છન્નુલાલ મિશ્ર માત્ર ગાયક જ નહોતા, તેઓ એક જીવંત પરંપરા હતા. ઠુમરી, દાદરા, કજરી, ચૈત્રી જેવા અર્ધ-શાસ્ત્રીય સ્વરોમાં તેમનો અવાજ એક અનોખી ઓળખ ધરાવતો હતો. કાશીથી લઈને દેશ-વિદેશ સુધી તેમની સંગીત યાત્રા લોકોના દિલમાં અવિસ્મરણીય છાપ છોડી ગઈ.

તેમના ગાયનમાં માત્ર તાલ-સૂર જ નહોતો, પરંતુ જીવનનું તત્વજ્ઞાન પણ છલકાતું હતું. પંડિતજીના સ્વરમાં ભક્તિ, પ્રેમ અને કરુણાના બધા જ ભાવો એકસાથે ઝળહળતા હતા.

પુરસ્કારો અને સન્માન

2000 – સંગીત નાટક અકાદમી પુરસ્કાર
2010 – પદ્મ ભૂષણ
2020 – પદ્મ વિભૂષણ

આ સિવાય તેઓ અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કરી ચૂક્યા હતા. 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં તેઓ વારાણસીથી નરેન્દ્ર મોદી માટે પ્રસ્તાવક તરીકે પણ રહ્યા હતા, જે તેમની સામાજિક પ્રતિષ્ઠાનું પ્રતીક છે.

છેલ્લાં દિવસોની યાદ

પંડિતજી છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી પોતાની પુત્રી ડૉ. નમ્રતા મિશ્ર સાથે મિર્ઝાપુરમાં રહેતા હતા. 11 સપ્ટેમ્બરે અચાનક તબિયત ખરાબ થતા ડૉક્ટરોની મોટી ટીમે તેમને સારવાર આપી. તબીબોએ તેમના રક્તની તપાસ કરી અને તેમને એકથી વધુ વખત રક્ત ચઢાવવું પડ્યું.

BHUમાં દાખલ કર્યા બાદ તેમની તબિયતમાં ક્યારેક સુધારો, તો ક્યારેક ગંભીરતા આવતી રહી. 26 સપ્ટેમ્બરે તેમને હોસ્પિટલમાંથી રજા આપવામાં આવી હતી, પણ બીમારી ફરી વકરી ગઈ.

સંગીતજગતનો શોક

પંડિત છન્નુલાલ મિશ્રના અવસાનના સમાચાર મળતા જ સંગીતજગત અને ચાહકોમાં શોકની લાગણી પ્રસરી ગઈ છે. કાશીમાં તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં હજારો લોકો ઉપસ્થિત રહેવાની ધારણા છે. ભારત સરકારના મંત્રીઓ, સ્થાનિક આગેવાનો અને દેશભરના સંગીતપ્રેમીઓ કાશી પહોંચશે.

અર્ધ-શાસ્ત્રીય સંગીતનો અંતિમ દીવો

બેનારસ ઘરાનાની પરંપરામાં ગિરિજા દેવી બાદ પંડિત છન્નુલાલ મિશ્ર એવાં છેલ્લાં મહાન ગાયક ગણાતા હતા, જેમણે આ પરંપરાને જીવંત રાખી. તેમના અવસાન સાથે એક અધ્યાય પૂરાયો છે, પણ તેમની ગાયકી અને રચનાઓ સંગીતપ્રેમીઓના દિલોમાં હંમેશા જીવંત રહેશે.

રાષ્ટ્રવ્યાપી પ્રતિસાદ

પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ટ્વીટ કરીને જણાવ્યું: “પંડિત છન્નુલાલ મિશ્રનું અવસાન સંગીતજગત માટે અપૂર્ણિય ખોટ છે. તેમની કલા પેઢીઓ સુધી સંગીતપ્રેમીઓને પ્રેરણા આપતી રહેશે.”
ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથએ જણાવ્યું કે કાશીનું આ સંગીતદીવો આજે નિર્વાણ પામ્યો છે.
અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય સંગીતકારોએ પણ તેમને શ્રદ્ધાંજલિ પાઠવી છે.

પંડિતજીનો સંદેશ – “સંગીત જ જીવન છે”

પંડિત છન્નુલાલ મિશ્ર વારંવાર કહેતા:
👉 “સંગીત માત્ર તાલ અને સૂર નથી, સંગીત જીવનનો શ્વાસ છે. જયારે શબ્દો નિષ્ફળ જાય, ત્યારે સંગીત બોલે છે.”

તેમનો આ સંદેશ આજના યુવાનો માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત છે.

ઉપસંહાર

પદ્મ વિભૂષણ પંડિત છન્નુલાલ મિશ્રનું અવસાન માત્ર એક વ્યક્તિગત ખોટ નથી, પરંતુ ભારતના સંગીત ઇતિહાસ માટે એક મોટું શૂન્ય છે. તેમનું ગાયન, તેમની વાણી અને તેમની શિષ્ય પરંપરા આવનારી પેઢીઓને અર્ધ-શાસ્ત્રીય સંગીતનો માર્ગ બતાવતી રહેશે.

કાશીમાં જ્યારે તેમને અંતિમ વિદાય અપાશે, ત્યારે સંગીતના સૂર અને ગંગાના તરંગો સાથે એક મહાન કલાકારને ભારત વિદાય આપશે.