મુંબઈ શહેરમાં ધર્મસ્થળો પર લાઉડસ્પીકર વાપરવા અંગેનો વિવાદ ફરી ગરમાયો છે. મુંબઈના માહિમ વિસ્તારની વાંજેવાડી મસ્જિદમાં લાઉડસ્પીકર મારફતે અઝાન આપવાના કેસમાં પોલીસે બે વ્યક્તિઓ — મસ્જિદના ટ્રસ્ટી શાહનવાઝ ખાન અને મુઅઝીન — સામે ગુનો નોંધ્યો છે. આ કાર્યવાહી બૉમ્બે હાઈ કોર્ટના તાજેતરના આદેશોને અનુસરીને કરવામાં આવી છે, જેમાં કોર્ટે ધ્વનિ પ્રદૂષણને ગંભીરતાથી લેતા સ્પષ્ટ કહ્યું હતું કે લાઉડસ્પીકરનો ઉપયોગ કોઈપણ ધર્મનો અનિવાર્ય ભાગ ગણાવી શકાય તેમ નથી.
📌 ઘટના કેવી રીતે સામે આવી
માહિતી મુજબ, માહિમના વાંજેવાડી વિસ્તારમાં આવેલી એક મસ્જિદમાંથી સવારના સમયે લાઉડસ્પીકર દ્વારા અઝાન આપતી એક વીડિયો ક્લિપ સ્થાનિક પોલીસ કોન્સ્ટેબલને પ્રાપ્ત થઈ હતી. તપાસ દરમિયાન તેમણે સ્થળ પર પહોંચી પૂછપરછ કરી, પરંતુ મસ્જિદના મુઅઝીન તરફથી સંતોષકારક જવાબ મળ્યો ન હતો. ત્યારબાદ, કોન્સ્ટેબલની ફરિયાદના આધારે મુંબઈ પોલીસે શાહનવાઝ ખાન અને મુઅઝીન સામે ભારતીય ન્યાય સંહિતા (BNS)ની કલમ 223 હેઠળ કેસ નોંધ્યો છે, જે જાહેર સેવકના આદેશનો ઉલ્લંઘન કરવા સંબંધિત છે.
અધિકારીઓએ જણાવ્યું કે મુંબઈ પોલીસને આ મુદ્દે પહેલાથી જ કડક સૂચના અપાઈ છે કે ધ્વનિ પ્રદૂષણ સંબંધિત નિયમોનું ઉલ્લંઘન થાય તો તાત્કાલિક કાર્યવાહી કરવામાં આવે.
⚖️ બૉમ્બે હાઈ કોર્ટના સ્પષ્ટ નિર્દેશ
આ વર્ષની શરૂઆતમાં જ બૉમ્બે હાઈ કોર્ટે એક મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો આપ્યો હતો. કોર્ટે કહ્યું હતું કે “લાઉડસ્પીકરનો ઉપયોગ કોઈપણ ધર્મના અનિવાર્ય અંગ તરીકે માન્ય નથી.” આ સાથે જ કોર્ટએ રાજ્યની પોલીસને ધ્વનિ પ્રદૂષણના ધોરણો અને નિયમોનું પાલન સુનિશ્ચિત કરવા કહ્યું હતું. કોર્ટએ ધ્વનિ પ્રદૂષણ નિયંત્રણ નિયમો હેઠળ ધર્મસ્થળોમાંથી આવતા અવાજની મર્યાદા નક્કી કરી હતી અને કોઈપણ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ માટે પરવાનગી વિના લાઉડસ્પીકર વાપરવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.
તે પછીથી મુંબઈ સહિત સમગ્ર મહારાષ્ટ્રમાં અનેક જગ્યાએ પ્રશાસને લાઉડસ્પીકર દૂર કરવાના અથવા અવાજની તીવ્રતા ઘટાડવાના પગલા લીધા છે.
🔍 પોલીસે કેવી રીતે કાર્યવાહી શરૂ કરી
માહિમમાં નોંધાયેલી આ ફરિયાદ બાદ પોલીસે પહેલેથી જ સાવચેતીપૂર્વક તપાસ હાથ ધરી હતી. કોન્સ્ટેબલ દ્વારા રિપોર્ટ સબમિટ થયા બાદ, સ્થાનિક પોલીસ સ્ટેશને મસ્જિદના સંચાલકોને પૂછપરછ માટે બોલાવ્યા હતા. બંને વ્યક્તિઓએ દાવો કર્યો હતો કે અઝાન માત્ર થોડાક સમય માટે જ આપવામાં આવી હતી, પરંતુ પોલીસે નોંધ્યું કે નિયમોનાં ઉલ્લંઘન થયાં છે.
પોલીસ અધિકારીએ જણાવ્યું કે, “ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને ધ્વનિ પ્રદૂષણ નિયંત્રણ વચ્ચે સંતુલન જરૂરી છે. જો કોઈપણ ધર્મસ્થળ પર લાઉડસ્પીકર પરવાનગી વિના વપરાય, તો કાયદા મુજબ કાર્યવાહી થવી જ જોઈએ.”
🕌 લાઉડસ્પીકર પર અઝાન વિવાદ અને રાજકીય પરિપ્રેક્ષ્ય
લાઉડસ્પીકર પર અઝાનનો મુદ્દો માત્ર કાયદાકીય નહીં, પરંતુ રાજકીય રીતે પણ સંવેદનશીલ બની ગયો છે. ભાજપના ભૂતપૂર્વ સાંસદ કિરીટ સોમૈયાએ આ મુદ્દાને લઈ અભિયાન શરૂ કર્યું હતું. તેમણે દાવો કર્યો હતો કે “મુંબઈમાં લગભગ 1,500 થી વધુ ગેરકાયદેસર લાઉડસ્પીકર ત્રણ મહિનામાં દૂર કરાયા છે.”
સોમૈયાએ સોશિયલ મીડિયા પર પોસ્ટ કરીને જણાવ્યું કે “મુંબઈ હાઈ કોર્ટના આદેશ બાદ અમે ઝુંબેશ શરૂ કરી હતી. શહેરની 99 ટકા મસ્જિદો અને ટ્રસ્ટીઓ પાસે લાઉડસ્પીકરની કોઈ માન્ય પરવાનગી નહોતી. હાઈ કોર્ટના આદેશ બાદ જ તેમણે અરજી કરવાનું શરૂ કર્યું.”
આ દાવાને અનુસંધાને ઘણા મુસ્લિમ નેતાઓએ સોમૈયા પર પોલીસ પર દબાણ કરવાનો આરોપ મૂક્યો છે. તેમનું કહેવું છે કે “ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને સમુદાયની આસ્થાને રાજકીય ફાયદા માટે નિશાન બનાવી શકાય નહીં.”
📑 RTI દ્વારા ખુલાસો : અનેક વિસ્તારોમાં દૂર થયા લાઉડસ્પીકર
કિરીટ સોમૈયાએ માહિતી અધિકાર (RTI) કાયદાનો ઉપયોગ કરીને શહેરના વિવિધ પોલીસ સ્ટેશનો પાસેથી માહિતી મેળવી હતી. RTI હેઠળના જવાબોમાં જાણવા મળ્યું કે ભાંડુપ પોલીસ સ્ટેશને 16 મસ્જિદોમાંથી લાઉડસ્પીકર દૂર કર્યા છે, જ્યારે ગોવંડી પોલીસ સ્ટેશને બે મસ્જિદોમાંથી ધ્વનિ ઉપકરણો દૂર કર્યાની પુષ્ટિ કરી છે.
વાકોલા પોલીસના રિપોર્ટ અનુસાર, તેમના વિસ્તારની 15 મસ્જિદોમાંથી લાઉડસ્પીકર હટાવવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત, ઘાટકોપરમાં 33, માનખુર્દ શિવાજી નગરમાં 72, મુલુંડમાં 8 અને ભાંડુપમાં 18 મસ્જિદો સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવી હતી.
સોમૈયાએ જણાવ્યું કે, “પોલીસ વિભાગ ખૂબ જ સંવેદનશીલ રીતે આ મામલે કામ કરી રહ્યો છે. હવે 600થી વધુ મસ્જિદો અને ટ્રસ્ટીઓએ પરવાનગી માટે અરજી કરી છે, અને ઘણા સ્થળોએ બૉક્સ સ્પીકર્સને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.”
📣 ધાર્મિક સ્વતંત્રતા સામે કાનૂની મર્યાદા
આ વિવાદે એક મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્ન ઉભો કર્યો છે — ધર્મની સ્વતંત્રતા અને જાહેર શાંતિ વચ્ચેની રેખા ક્યાં છે? અઝાન મુસ્લિમ ધર્મની પરંપરાગત પ્રથામાં અનિવાર્ય ગણાય છે, પરંતુ કોર્ટના નિર્દેશ મુજબ, તે લાઉડસ્પીકર વિના પણ આપી શકાય છે. ધર્મનું પાલન દરેક નાગરિકનો અધિકાર છે, પરંતુ તે અન્ય લોકોની શાંતિ અને આરોગ્ય પર અસર ન કરે તે પણ એટલું જ જરૂરી છે.
નાગરિક અધિકાર વિશેષજ્ઞોનું કહેવું છે કે “અઝાન કે અન્ય ધાર્મિક કાર્યક્રમો માટે લાઉડસ્પીકરનો ઉપયોગ અનિવાર્ય નથી. કાયદો એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે કોઈપણ ધર્મની આસ્થા અન્ય નાગરિકના આરામમાં વિક્ષેપ ન કરે.”
🕊️ મુસ્લિમ સમાજની પ્રતિક્રિયા
માહિમ ઘટનાના પછી ઘણા મુસ્લિમ સમુદાયના નેતાઓએ જણાવ્યું છે કે “અઝાન અમારી ધાર્મિક પરંપરાનો અભિન્ન ભાગ છે, પરંતુ જો પ્રશાસન કાયદા મુજબ નિયમો ઘડતું હોય તો તેનો માન રાખવો જોઈએ.” કેટલાક ટ્રસ્ટોએ પહેલેથી જ અવાજની તીવ્રતા ઘટાડવાની તકનીકી વ્યવસ્થા કરી છે, જ્યારે કેટલાકે સ્પીકરનો સમય મર્યાદિત કર્યો છે.
એક સ્થાનિક ઇમામે કહ્યું, “અમે ધર્મસ્થળ પર શાંતિ અને સમરસતાનું વાતાવરણ જાળવવા માગીએ છીએ. લાઉડસ્પીકરનો દુરુપયોગ નહીં થવો જોઈએ, પરંતુ સમુદાયની ધાર્મિક લાગણીને રાજકીય વિવાદમાં ખેંચવી પણ યોગ્ય નથી.”
👮 પોલીસ અને પ્રશાસનનું વલણ
મુંબઈ પોલીસના એક વરિષ્ઠ અધિકારીએ જણાવ્યું કે, “અમારું કામ કાયદાનું પાલન કરાવવાનું છે. કોઈ પણ સમુદાય કે ધર્મ માટે અલગ ધોરણ નથી. ધ્વનિ પ્રદૂષણના નિયમો સૌ માટે સમાન છે. પરવાનગી વિના લાઉડસ્પીકર વાપરશો તો કાર્યવાહી થશે.”
તેમણે ઉમેર્યું કે છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓમાં અનેક ધાર્મિક સ્થળોએ સ્વૈચ્છિક રીતે લાઉડસ્પીકર દૂર કરવામાં આવ્યા છે, જે પ્રશંસનીય છે. “આ કાયદો કોઈ ધર્મવિરોધી નથી, પરંતુ ધ્વનિ પ્રદૂષણથી જન આરોગ્યનું રક્ષણ કરે છે,” એમ અધિકારીએ કહ્યું.
🔔 સમરસતાનો સંદેશ અને આગળનો માર્ગ
માહિમની ઘટના બાદ મુંબઈમાં ફરી એકવાર સમરસતા અને કાયદાનું પાલન કેવી રીતે સાથે ચાલી શકે તે અંગે ચર્ચા શરૂ થઈ છે. સમાજના અનેક વર્ગોએ અપીલ કરી છે કે “ધર્મના નામે તણાવ વધારવા કરતા કાયદાનો સન્માન કરી સૌ સાથે રહી શકીએ.”
સમાજશાસ્ત્રીઓનું કહેવું છે કે “શહેરમાં ધર્મસ્થળો વચ્ચે સહકાર અને સંવાદ વધારવો એ સમયની જરૂરિયાત છે. જો એક સમુદાય સ્વૈચ્છિક રીતે નિયમો માને, તો બીજાઓને પણ એનો અનુસરણ કરવું જોઈએ. એ રીતે ધ્વનિ પ્રદૂષણ ઓછું થશે અને સામાજિક સમરસતા વધશે.”
🔚 ઉપસંહાર
માહિમની મસ્જિદમાં લાઉડસ્પીકર પર અઝાન આપવાના કેસે એકવાર ફરી બતાવ્યું છે કે કાયદાનું પાલન અને ધાર્મિક સ્વતંત્રતા વચ્ચેનું સંતુલન જાળવવું કેટલું નાજુક છે. બૉમ્બે હાઈ કોર્ટના સ્પષ્ટ આદેશો છતાં કેટલાક સ્થળોએ નિયમોનું પાલન થતું નથી, જેના કારણે પોલીસે કડક પગલા લેવા પડ્યા છે.
આ ઘટનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ધર્મના ક્ષેત્રમાં કાયદા અને પર્યાવરણની મર્યાદાનો સન્માન કરવાનો સમય આવી ગયો છે. અઝાનની અવાજ કરતાં પણ વધુ મહત્વપૂર્ણ છે તે સંદેશ — “શાંતિ, સહકાર અને પરસ્પર સન્માન.”
મુંબઈ જેવું મહાનગર જો સમરસતા સાથે આગળ વધે, તો તે ખરેખર “માયાનગર” તરીકે પોતાની ઓળખ જાળવી શકશે.
