મુંબઈ જેવા આધુનિક અને પ્રગતિશીલ શહેરમાં દહેજ જેવી સામાજિક કુરિતિ ફરીથી માથું ઉંચકે તે ચિંતાનો વિષય છે. દેશમાં દહેજ વિરોધી કાયદો અમલમાં આવ્યા પછી પણ સમાજમાંથી આ કુરિતિ પૂરતી દૂર થઈ નથી. વિપરીત, છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં તેમાં નવી રીતો અને સ્વરૂપો સાથે વધારો જોવા મળી રહ્યો છે. ૨૦૨૫ના વર્ષમાં જુલાઈ સુધીના આંકડાઓ મુજબ, મુંબઈમાં દહેજને લઈને નોંધાયેલા કેસોમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે — જે સમગ્ર મહારાષ્ટ્ર અને દેશ માટે પણ ચેતવણીરૂપ છે.
🔹 દહેજના કેસોમાં ૩૦ ટકા વધારો — વર્ષનો ચિંતાજનક ટ્રેન્ડ
મુંબઈ પોલીસ દ્વારા જાહેર કરવામાં આવેલા તાજા આંકડાઓ મુજબ, જુલાઈ ૨૦૨૫ સુધીમાં દહેજ સંબંધિત કુલ ૩૦૫ કેસ નોંધાયા છે, જ્યારે ગયા વર્ષે સમાન સમયગાળા દરમિયાન ૨૩૫ કેસ નોંધાયા હતા. એટલે કે, એક વર્ષમાં ૭૦ કેસનો વધારો થયો છે, જે આશરે ૩૦ ટકા વૃદ્ધિ દર્શાવે છે.
આ આંકડો ફક્ત કાગળ પરની સંખ્યા નથી, પરંતુ તે અનેક મહિલાઓના જીવંત દુઃખ અને માનસિક ત્રાસનો પ્રતિબિંબ છે. દહેજ માટે ત્રાસ આપવાના કેસોમાં મોટાભાગના કેસ મધ્યમવર્ગ અને શિક્ષિત કુટુંબોમાં નોંધાતા હોવાનું પોલીસે જણાવ્યું છે.
🔹 દહેજને કારણે આત્મહત્યાઓનો કાળજાને ચીરતો આંકડો
આ વર્ષે અત્યાર સુધીમાં પાંચ મહિલાઓએ દહેજના કારણે આત્મહત્યા કરી છે, જ્યારે ચારે મહિલાઓના મોત શંકાસ્પદ પરિસ્થિતિમાં થયા છે, જેમાં તેમના પતિ અથવા સાસરિયાંની સંડોવણી અંગે પોલીસ તપાસ ચાલી રહી છે.
એક કિસ્સામાં, બાંદ્રા વિસ્તારની ૨૮ વર્ષની પરિણીતાએ લગ્ન પછી સતત દહેજ માટે ત્રાસ સહન કર્યા બાદ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો. બીજી ઘટનામાં, ચેમ્બર વિસ્તારમાં એક નોકરીયાત સ્ત્રીને તેના પતિએ વારંવાર દબાણ કરી દહેજના નામે નાણાં લાવવા કહ્યું હતું, જે બાદ તેણીએ આત્મહત્યા કરી.
આવા બનાવો ફક્ત વ્યક્તિગત દુઃખદ ઘટનાઓ નથી — તે સમગ્ર સમાજના માનસને હચમચાવી નાખે એવા છે.
🔹 દહેજ વિરોધી કાયદો હોવા છતાં અમલીકરણમાં ખામીઓ
ભારતમાં દહેજ પ્રતિબંધ અધિનિયમ, ૧૯૬૧ હેઠળ દહેજની માગણી, સ્વીકાર કે આપવાનો ગુનો ગણાય છે, છતાં પ્રયોગમાં આ કાયદો અસરકારક રીતે અમલમાં નથી આવતો.
મુંબઈના મહિલા અધિકાર કાર્યકર અંજલિ દેશમુખ જણાવે છે કે,
“દહેજ કાયદો કાગળ પર તો છે, પણ તેની અમલવારી માટે પૂરતી સંવેદનશીલતા અને દૃઢતા દેખાતી નથી. અનેક મહિલાઓ પોલીસ મથક સુધી પહોંચતા પહેલા જ પરિવારના દબાણ હેઠળ પાછી વળી જાય છે. આ સ્થિતિ બદલવા માટે પોલીસ અને સમાજ બન્નેની માનસિકતા બદલવી જરૂરી છે.”
🔹 ઘરેલુ હિંસાના કેસોમાં પણ વધારો — સ્ત્રીઓ માટે ઘર સુરક્ષિત નથી?
દહેજના કેસો ઉપરાંત, ઘરેલુ હિંસાના ૩૦૩ કેસ નોંધાયા છે, જેમાંથી ૧૨ મહિલાઓએ આત્મહત્યા કરી છે, જ્યારે ૮ મહિલાઓની હત્યા કરવામાં આવી હોવાનું પોલીસને જણાયું છે.
ગયા વર્ષે સમાન સમયગાળા દરમિયાન આંકડો ૨૮૪ હતો. એટલે કે, ઘરેલુ હિંસાના કેસોમાં પણ સતત વધારો થઈ રહ્યો છે. આ દર્શાવે છે કે આધુનિક મહાનગરોમાં પણ સ્ત્રીઓ માટે “ઘર” સુરક્ષિત સ્થળ નથી રહ્યું.
મનોવૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે મહિલાઓ પરનો માનસિક દબાણ, આર્થિક અસ્થિરતા, તેમજ પુરુષસત્તાક વિચારોના કારણે સ્ત્રીઓ સતત અસુરક્ષા અનુભવે છે.
🔹 પોલીસ દ્વારા ૨૭૧ કેસો ઉકેલાયા — તપાસ માટે વિશેષ સેલ સક્રિય
મુંબઈ પોલીસ કમિશનર ઓફિસના એક અધિકારીએ જણાવ્યું કે દહેજ સંબંધિત ૩૦૫માંથી ૨૭૧ કેસ ઉકેલવામાં આવ્યા છે, જ્યારે ૩૪ કેસમાં તપાસ ચાલુ છે.
તે ઉપરાંત, ઘરેલુ હિંસાના ૩૦૩ કેસોમાંથી ૨૬૮ કેસોમાં હજુ કાર્યવાહી ચાલી રહી છે.
પોલીસે દરેક ઝોનમાં “મહિલા હેલ્પ ડેસ્ક” શરૂ કરી છે, જ્યાં મહિલાઓ ગુપ્ત રીતે ફરિયાદ નોંધાવી શકે છે. સાથે જ મહિલા કર્મચારીઓની હાજરીમાં મહિલાઓના નિવેદનો લેવામાં આવે છે.
તેમ છતાં, પોલીસ માને છે કે “રિપોર્ટ ન થયેલા કેસોની સંખ્યા ઘણી વધારે” હોઈ શકે છે. કારણ કે ઘણી સ્ત્રીઓ સમાજના દબાણ કે કુટુંબની ઈજ્જતના ડરે ફરિયાદ કરવા તૈયાર નથી થતી.
🔹 દહેજનું બદલાતું સ્વરૂપ — સીધું નહીં પણ આડકતરી રીતે માંગણી
અત્યારે દહેજ માંગવાનો સ્વરૂપ પણ બદલાઈ ગયો છે. હવે સ્પષ્ટ રીતે “દહેજ” શબ્દ વપરાતો નથી, પણ લગ્ન પછી “મકાનના લોન માટે મદદ કર”, “કાર ખરીદવા પૈસા આપ” કે “ગોલ્ડના સેટ માટે રકમ આપ” જેવા દબાણો સ્ત્રીઓ પર કરવામાં આવે છે.
કાયદાકીય રીતે આ બધી માંગણીઓ પણ દહેજની શ્રેણીમાં આવે છે, છતાં પુરાવાનો અભાવ હોવાથી આરોપીઓને સજા કરવી મુશ્કેલ બની જાય છે.
🔹 સામાજિક સુધારકો અને એનજીઓની અપીલ — શિક્ષણ અને જાગૃતિ જ ઉપાય
દહેજ પ્રથા સામે લડતા અનેક એનજીઓનું માનવું છે કે કાયદો એક હથિયાર છે, પરંતુ સમસ્યાનો મૂળ ઉકેલ શિક્ષણ અને સામાજિક જાગૃતિમાં છે.
સંસ્થા “સહજ સ્ત્રી હિત સંઘ”ની સુશ્રી શિલ્પા કેડિયા કહે છે —
“અમે દર મહિને મહિલાઓ માટે કાઉન્સેલિંગ સત્રો રાખીએ છીએ. ઘણા કેસોમાં મહિલા શિક્ષિત હોવા છતાં દહેજના દબાણ હેઠળ રહે છે. આ સમસ્યાનો ઉકેલ ફક્ત કાયદો નહીં, પરંતુ સમાજના મનમાં પરિવર્તન લાવવાથી જ શક્ય છે.”
🔹 નાગરિક સમાજનો પ્રશ્ન — શું દહેજ હવે પણ “સંસ્કાર”નો ભાગ?
દહેજ લેવાની કે આપવાની પ્રથા આજે પણ ઘણા કુટુંબોમાં “પરંપરા” તરીકે જોવામાં આવે છે.
લગ્નના પ્રસંગે ભેટ-સોગાદના નામે મોંઘી વસ્તુઓ આપવાની સ્પર્ધા ચાલે છે, જે ધીમે ધીમે દહેજનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
ન્યાયાલયે અનેક વખત સ્પષ્ટ કર્યું છે કે લગ્ન સમયે કોઈપણ પ્રકારની આર્થિક માંગણી દહેજ તરીકે ગણાય છે, પરંતુ સમાજમાં માનસિક સ્વીકારના કારણે તે સામાન્ય ગણાય છે — આ વિચારધારાને તોડવી સૌથી મોટી લડાઈ છે.
🔹નિષ્કર્ષ — સ્ત્રી સુરક્ષા માટે કાયદા સાથે માનસિક પરિવર્તન જરૂરી
દહેજ અને ઘરેલુ હિંસા જેવા ગુનાઓ સામે કાયદા કડક છે, પરંતુ તેનો અમલ અને સામાજિક સ્વીકાર વચ્ચે મોટો તફાવત છે.
મુંબઈમાં નોંધાયેલા વધતા કેસો એ સાબિત કરે છે કે કાયદા હોવા છતાં સ્ત્રીઓ હજી પણ અન્યાયનો ભોગ બની રહી છે.
સામાજિક સંસ્થાઓ, સરકાર, પોલીસ તંત્ર અને શિક્ષણ ક્ષેત્રે સંકલિત પ્રયાસથી જ આ વલણમાં ફેરફાર શક્ય છે. દરેક કુટુંબને સમજવું પડશે કે દહેજ કોઈ પ્રતિષ્ઠાનો ચિન્હ નથી — તે એક અપરાધ છે, જે સમાજના નૈતિક ધોરણોને ધ્વસ્ત કરે છે.
અંતિમ શબ્દો:
દહેજ વિરુદ્ધની લડાઈ ફક્ત મહિલાઓની નથી — તે સમગ્ર સમાજની લડાઈ છે. જો આપણે ઈચ્છીએ કે અમારી દીકરીઓ સુરક્ષિત અને સમ્માનિત જીવન જીવે, તો દહેજની કોઈપણ માંગણીને “સંસ્કાર” નહીં પરંતુ “અપરાધ” તરીકે જોવાનો સંકલ્પ આજે જ લેવો પડશે.
