અમદાવાદ/ધંધુકાઃ
ગુજરાતના લોકજીવન, લોકસંસ્કૃતિ અને લોકસાહિત્યના પ્રખર સંશોધક, વાર્તાકાર અને ગુજરાતી મૌખિક પરંપરાના જીવંત પ્રતિનિધિ એવા પદ્મશ્રી જોરાવરસિંહ જાદવ (Joravarsinh Jadav) હવે આપણી વચ્ચે નથી રહ્યા. ૮૫ વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થતાં સમગ્ર સાહિત્ય, કળા અને સંસ્કૃતિ જગતમાં શોકની લાગણી છવાઈ ગઈ છે.
ગુજરાતના લોકસાહિત્યને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઓળખ અપાવનારા આ વિભૂતિના અવસાનથી એક યુગ સમાપ્ત થયો છે.
🔹 લોકજીવનનો જીવંત દસ્તાવેજ: જોરાવરસિંહ જાદવ
જોરાવરસિંહ જાદવ માત્ર એક લેખક કે સંશોધક નહોતા, પરંતુ ગુજરાતના લોકજીવનનો જીવંત દસ્તાવેજ હતા. તેમણે લોકકથાઓ, લોકગીતો, લોકનાટ્ય, લોકશિલ્પ અને ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિને પોતાની કલમે અમર બનાવી.
તેમના લખાણોમાં માત્ર શબ્દો નહીં, પરંતુ માટીનો સુગંધ, ગાયના ઘંટણનો સ્વર, રણની હૂંકાર અને લોકોની ધબકતી જિંદગી ધબકે છે.
તેઓનું જીવનકામ એ સાબિત કરે છે કે લોકસંસ્કૃતિ એ શૈક્ષણિક પુસ્તક નહીં પરંતુ જીવતી-શ્વાસ લેતી પરંપરા છે.
🔹 જન્મ અને બાળપણ: સાદગીભર્યા આરંભથી ઉજ્જવળ સફર
જોરાવરસિંહ જાદવનો જન્મ ૧૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૦ના રોજ ગુજરાતના ધંધુકા તાલુકાના આકરુ ગામે થયો હતો.
તેમના પિતા દાનુભાઈ હલુંભાઈ અને માતા પામબા સામાન્ય ખેડૂતો હતાં. આ સામાન્ય કુટુંબમાં જન્મેલા જોરાવરસિંહ છ ભાઈ-બહેનોમાં બીજાં સંતાન હતા.
તેમનું બાળપણ આકરુ ગામની માટીમાં, ખેતરમાં, ગાય-બળદ વચ્ચે અને લોકગીતોના તાલે પસાર થયું. તેમની સાવકી માતા ગંગાબાના હાથે ઉછેર થયેલો, પરંતુ માતૃત્વના ઉષ્ણ સ્પર્શે જોરાવરસિંહમાં સંસ્કૃતિ પ્રત્યેનો ભાવ વાવેલો હતો.
બાળપણથી જ તેઓ લોકકથાઓ સાંભળવામાં, ભજનો ગાવામાં અને ગામડાની પરંપરાઓને નિહાળવામાં રસ ધરાવતા. આ રસે જ તેમના અંદરનું લોકવિદ્વાન જાગ્રત કર્યું.
🔹 શિક્ષણ અને સંસ્કૃતિપ્રેમ
પ્રાથમિક શિક્ષણ વતનમાં લીધા બાદ ધોરણ ૫ થી ૯ સુધીનું શિક્ષણ તેમણે ધોળકાની શેઠ હસનઅલી હાઈસ્કૂલમાં મેળવ્યું.
આ પછી તેઓએ ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં પ્રવેશ લીધો — જ્યાં ગાંધીજીના વિચાર અને લોકજીવન સાથેની જોડાણે તેમને પ્રેરણા આપી.
તેમણે ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિ વિષયમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો અને પોતાની જીવનસાધનાને લોકસાહિત્યના સંશોધનમાં સમર્પિત કરી દીધી.
🔹 “ગુજરાત લોકકલા ફાઉન્ડેશન”ની સ્થાપના — લોકકલા માટે જીવન સમર્પિત
જોરાવરસિંહ જાદવે લોકકળા અને લોકજીવનના સંરક્ષણ માટે **“ગુજરાત લોકકલા ફાઉન્ડેશન”**ની સ્થાપના કરી.
આ સંસ્થા મારફતે તેમણે અનેક લોક કલાકારોને મંચ આપ્યો, લોકનૃત્યો અને ગીતોના દસ્તાવેજીકરણનું કાર્ય હાથ ધર્યું.
તેમના નેતૃત્વ હેઠળ ગુજરાતભરમાં લોકજીવનના વિવિધ પાસાઓ પર સેમિનાર, પ્રદર્શનો અને સંશોધન યોજાયા.
તેઓ માને છે કે —
“લોકકળા એ માત્ર મનોરંજન નથી, પરંતુ એ લોકોની ઇતિહાસની જીવંત ફાઈલ છે.”
🔹 ધંધુકાના આકરુ ગામમાં લોકસંસ્કૃતિનું મ્યુઝિયમ
તેમણે પોતાના વતન આકરુ ગામમાં એક લોકસંસ્કૃતિ મ્યુઝિયમ બનાવ્યું — જ્યાં ગ્રામ્ય જીવનના ઉપકરણો, વસ્ત્રો, સંગીત સાધનો, શિલ્પકૃતિઓ, ઘરગથ્થું સામાનથી લઈને ધાર્મિક ચિન્હો સુધીના નમૂનાઓનું સંકલન કર્યું.
આ મ્યુઝિયમ માત્ર એક પ્રદર્શન સ્થાન નથી, પરંતુ ગુજરાતના ગામડાના આત્માની અનુભૂતિ કરાવતું કેન્દ્ર છે.
🔹 સર્જનયાત્રા — ૯૦થી વધુ કૃતિઓ
જોરાવરસિંહ જાદવ લોકજીવનના દસ્તાવેજીકરણ માટે અવિરત લખતા રહ્યા. તેમણે ૯૦થી વધુ પુસ્તકોનું સર્જન અને સંપાદન કર્યું.
તેમના જાણીતા ગ્રંથોમાં સમાવેશ થાય છે —
-
લોકજીવનના મોતી
-
લોકસંસ્કૃતિની શોધ
-
નવા નાકે દિવાળી
-
ભાલપ્રદેશની લોકકથાઓ
-
મરદ કસુંબલ રંગ ચડે
-
રાજપૂત કથાઓ
-
ભાતીગળ લોકકથાઓ
-
ગુજરાતની લોકસંસ્કૃતિ
-
લોકજીવનના મોભ
તેમના દરેક સર્જનમાં એક સાદગી અને જમીન સાથેનો લગાવ દેખાય છે.
લોકસાહિત્યને તેમણે શૈક્ષણિક અને માનવતાવાદી બંને દૃષ્ટિએ સમૃદ્ધ બનાવ્યું.
🔹 પદ્મશ્રી સહિત અનેક સન્માનો
તેમના અવિસ્મરણીય યોગદાન બદલ ભારત સરકારે તેમને વર્ષ ૨૦૧૯માં પદ્મશ્રી પુરસ્કારથી નવાજ્યા હતા.
તે વખતે તેઓએ નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું હતું —
“આ સન્માન મારું નહીં, પરંતુ લોકજીવન અને લોકકલાનું છે.”
તે સિવાય તેમને મેઘાણી સુવર્ણચંદ્રક, કવિ ડાહ્યાભાઈ પટેલ સાહિત્યરત્ન સુવર્ણચંદ્રક, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી પારિતોષિક, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર ફેલોશિપ સહિત અનેક રાષ્ટ્રીય અને પ્રાદેશિક સન્માનો મળ્યા હતા.
🔹 લોકસંસ્કૃતિના દસ્તાવેજકાર — એક પેઢી માટે પ્રેરણા
તેઓના સર્જનો અને ભાષણોમાં લોકસંસ્કૃતિને આધુનિક સમય સાથે જોડવાનો સંદેશ હતો.
તેઓ વારંવાર કહેતા —
“ગુજરાતની માટી, તેના લોકો અને તેમની કહાનીઓ જ ગુજરાતની સાચી ઓળખ છે.”
તેમણે નવો પેઢીને કહ્યું હતું કે લોકકલા એ કોઈ ભૂતકાળનો અંશ નથી, પણ વર્તમાનનો જીવંત શ્વાસ છે.
એથી તેમણે યુવાનોમાં લોકસંસ્કૃતિ પ્રત્યે પ્રેમ અને ગૌરવની ભાવના જગાવી.
🔹 અંતિમ ક્ષણો અને સાહિત્ય જગતનો શોક
જોરાવરસિંહ જાદવનું ૮૫ વર્ષની વયે અવસાન થયું.
તેમના નિધનના સમાચાર સાંભળતા જ ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદ, ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી, ગુજરાત વિદ્યાપીઠ, અને અનેક સાંસ્કૃતિક સંસ્થાઓએ શોક વ્યક્ત કર્યો.
ગુજરાતના જાણીતા લેખકો, કલાકારો અને લોકગાયકો સોશિયલ મીડિયા પર ભાવભીની શ્રદ્ધાંજલિ આપી રહ્યા છે.
એક લોકગાયકએ લખ્યું —
“જોરાવરભાઈ ગયા નહીં, તેમણે માટીના ગીતોમાં પોતાને વિલીન કરી દીધા.”
🔹 અંતિમયાત્રા અને વિદાયનો ક્ષણ
પ્રાપ્ત માહિતી મુજબ તેમની અંતિમયાત્રા અમદાવાદના નિવાસસ્થાનેથી સાંજે ૪ વાગ્યે નીકળશે.
સાહિત્યકારો, વિદ્યાર્થીઓ, સંશોધકો અને લોકકળાપ્રેમીઓ મોટી સંખ્યામાં હાજરી આપશે એવી શક્યતા છે.
તેમની અંતિમ વિદાય સાથે ગુજરાતનો લોકસાહિત્યનો એક દીવો ઓલવાઈ જશે — પરંતુ તેની ઝાંખ હંમેશા પ્રેરણા રૂપે ઝળહળતી રહેશે.
🔹 એક યુગનો અંત — પરંતુ વારસો અવિનાશી
જોરાવરસિંહ જાદવનું અવસાન માત્ર એક વ્યક્તિનો વિયોગ નથી, પરંતુ ગુજરાતના લોકજીવનનો એક અધ્યાય પૂર્ણ થવો છે.
તેમનો વારસો તેમના પુસ્તકોમાં, તેમના વિચારોમાં અને ગામડાની મૌખિક પરંપરામાં હંમેશા જીવંત રહેશે.
તેમણે બતાવ્યું કે સંસ્કૃતિ એ પુસ્તકોમાં બંધ નથી, પણ લોકોના જીવનમાં વહેતી છે.
આ ભાવનાને જીવંત રાખવાનું દાયિત્વ હવે નવા પેઢીના હાથે છે.
🔹 સમાપન વિચાર
આજે જ્યારે વિશ્વ આધુનિકતાની દોડમાં લોકપરંપરાઓથી દૂર જઈ રહ્યું છે, ત્યારે જોરાવરસિંહ જાદવ જેવા વિદ્વાનનું જીવન અમૂલ્ય પાઠ આપે છે.
તેમણે શીખવ્યું કે —
“જે રાષ્ટ્ર પોતાની લોકસંસ્કૃતિ ભૂલી જાય, તે પોતાનો આત્મા ગુમાવી દે છે.”
ગુજરાતના લોકો માટે આ વિદાય એક મોટું દુઃખ છે, પરંતુ સાથે સાથે એક પ્રેરણાનો સ્ત્રોત પણ છે —
લોકસાહિત્યનો દીવો ભલે ઓલવાઈ ગયો હોય, પરંતુ તેની રોશની હંમેશા માર્ગદર્શન આપતી રહેશે.
🕯️ શ્રદ્ધાંજલિ:
પદ્મશ્રી જોરાવરસિંહ જાદવ —
ગુજરાતની માટી, ગીતો અને વાર્તાઓને શબ્દો આપનાર મહાન આત્માને સાદર નમન.
તેમનો લોકજીવનમાં પ્રગટેલો પ્રકાશ ક્યારેય માટી નહીં થાય…
