જન્મ–મરણના દાખલામાં સુધારાની નવી મુક્તિ : ગુજરાત સરકારનો ક્રાંતિકારી નિર્ણય હવે લાખો નાગરિકોની મુશ્કેલી કરશે દૂર

ગુજરાત સરકારે 26 નવેમ્બર, 2025ના રોજ જાહેર કરેલી એડવાઈઝરીના આધારે રાજ્યભરના લાખો નાગરિકોને વહીવટી રીતે એક એવી ઐતિહાસિક સુવિધા મળવા જઈ રહી છે, જેની માંગ છેલ્લા અનેક વર્ષોથી કરવામાં આવી રહી હતી. અત્યાર સુધી જન્મ-મરણના દાખલામાં એક વખતથી વધુ સુધારો ન થતો, જેના કારણે નાગરિકોને ઓળખદસ્તાવેજોમાં વિસંગતતા, સરકારી યોજનાઓમાં અરજી કરતી વખતે મુશ્કેલીઓ, પાસપોર્ટ–સ્કૂલ–કૉલેજના દાખલાઓમાં ગેરસરખાપણું તથા કોર્ટ કેસોમાં વધતી જતી જટિલતાઓનો સામનો કરવો પડતો. પરંતુ હવે આ સ્થિતિમાં જબરદસ્ત બદલાવ આવ્યો છે. આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ વિભાગ હેઠળના મુખ્ય રજિસ્ટ્રારે એક નવી એડવાઈઝરી જાહેર કરતાં સ્પષ્ટ કર્યું છે કે જન્મ અને મરણના પ્રમાણપત્રોમાં એકથી વધુ વખત સુધારો મંજૂર કરવામાં આવે છે, અને તેનો તાત્કાલિક અમલ થવા જઈ રહ્યો છે.

છૂટાછેડા અને સિંગલ પેરેન્ટ પરિવારો માટે મોટી રાહત

સમય સાથે સામાજિક માળખું બદલાતું ગયું છે. સિંગલ પેરેન્ટ, છૂટાછેડા બાદની કસ્ટડી, સ્ટેપ-પેરેન્ટ જેવા મુદ્દાઓ હવે સામાન્ય બની રહ્યા છે. આ પરિસ્થિતિમાં જૂના વહીવટી નિયમો નાગરિકોની જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરવામાં અસફળ સાબિત થતા હતા. આ જ કારણસર સરકારે આ નિયમોમાં વ્યાપક સુધારો કર્યો છે.

➡ બાળકોના નામ પાછળ માતાનું નામ–અટક માન્ય

જો છૂટાછેડા લીધેલા દંપતીમાં કોર્ટના આદેશ મુજબ બાળકની કસ્ટડી માતા પાસે હોય, તો:

• બાળકના નામ પાછળ માતાનું નામ અને અટક લખાવવાની છૂટ મળશે.

• આ બદલીને કાનૂની માન્યતા પણ રહેશે.

ઘણાં કિસ્સામાં માતા વર્ષો સુધી બાળકની સંભાળ રાખે છે, પરંતુ જન્મદાખલામાં માત્ર પિતાની અટક હોવાથી શાળામાં, સરકારી યોજનાઓમાં, બેંક–એડમિશન–હોસ્ટેલ જેવી પ્રક્રિયાઓમાં મુશ્કેલી થતી હતી. હવે આ પરિવારોને મોટી સહેજતા મળશે.

પિતાનું નામ દૂર થતું નહીં – પરંતુ ‘વૈકલ્પિક’ રહેશે

એડવાઈઝરીમાં સરકારે સ્પષ્ટ સૂચના આપી છે કે:

• ‘પિતાનું નામ’ની કોલમમાંથી જૈવિક પિતાનું નામ કાઢી શકાશે નહીં.

• પરંતુ બાળકના પૂર્ણ નામના ક્રમમાં પિતાનું નામ અને અટક હવે વૈકલ્પિક ગણાશે.

એટલે કે:

નાગરિક ઈચ્છે તો ફક્ત બાળકનું નામ જ દાખલ કરાવશે.
અથવા, બાળકનું નામ + પિતાનું નામ,
અથવા, બાળકનું નામ + માતાનું નામ,
અથવા, અટક + નામ + પિતાનું નામ,
આ બધું હવે સ્વેચ્છાએ નક્કી કરી શકાશે.

આ પરિવર્તન ખાસ કરીને સિંગલ પેરેન્ટ, છૂટાછેડા લીધેલા દંપતી, અસહાય માતાઓ અને ફોસ્ટર કેર બાળકો માટે વિશેષ લાભકારી સાબિત થશે.

નામના ક્રમમાં પણ સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા

આથી પહેલાં ભારતીય ઓળખદસ્તાવેજોમાં ‘નામ–પિતાનું નામ–અટક’ એવો જ નક્કી પૅટર્ન માન્ય હતો. પરંતુ હવે નાગરિક પોતાના પ્રાદેશિક–સામાજિક–પરંપરાગત માળખા મુજબ પોતાના સંતાનોનું નામ નક્કી કરી શકશે.

ઉદાહરણ તરીકે હવે નીચે પ્રમાણેના કમ્બિનેશન પણ માન્ય રહેશે:

• અટક + બાળકનું નામ + પિતાનું નામ

• બાળકનું નામ + અટક

• બાળકનું નામ + માતાનું નામ

• માત્ર બાળકનું નામ

ગુજરાતમાં નામનો ક્રમ અત્યંત વૈવિધ્યસભર હોવાથી આ સુધારો અત્યંત વ્યાવહારિક ગણાશે.

જન્મ-મરણના દાખલામાં ‘બહુવાર’ સુધારાનો માર્ગ ખુલ્લો

2007ના નિયમો મુજબ રજિસ્ટ્રાર માત્ર એક જ વાર સુધારો કરી શકતા હતા.

પરંતુ હવે:

• નામમાં થયેલી ભૂલ,

• નવા સરનામા આધારિત અટક બદલાવ,

• કોર્ટ ઓર્ડર અનુસાર સુધારો,

• દત્તક લીધેલા બાળકોના કાનૂની બદલીના મામલાઓ,

• ટ્રાન્સજેન્ડર નાગરિકોના નામ ફેરફાર,

• સામાજિક અથવા ધાર્મિક રીતે નામ પરિવર્તન,

આ બધામાં નાગરિક હવે એકથી વધુ વાર ફેરફાર કરી શકશે.

આ નિર્ણયથી વર્ષે હજારો લોકોના મુશ્કેલ કેસો સહેલાઈથી ઉકેલાશે અને વહીવટી પ્રક્રિયા વધુ માનવીય બનશે.

મરણના પ્રમાણપત્રમાં પણ મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફારો

મરણ પામેલા વ્યક્તિના નામ પાછળ પિતા કે પતિનું નામ હંમેશા ફરજિયાત માનવામાં આવતું. ઘણી વખત પરિવારને વાસ્તવિક દસ્તાવેજો, સંપત્તિ પરિવર્તન, કોર્ટ કેસો, ઈન્શ્યોરન્સ જેવી પ્રક્રિયામાં મુશ્કેલીઓ થતી.

હવે:

• પિતા/પતિનું નામ લખાવવું ‘વૈકલ્પિક’ રહેશે.

• ફક્ત મૃતકનું નામ લખાવવાની છૂટ મળશે.

• દાખલા વધુ સરળ અને સ્પષ્ટ બનશે.

આ ફેરફાર મહિલાઓ પર ખાસ અસરકારક બનશે, કારણ કે અનેક વખત વિધવા મહિલાઓ પોતાના પતિનું નામ ન લખાવવા માંગતી હોય છે.

રાજ્યના તમામ રજિસ્ટ્રારોને તાત્કાલિક અમલનો આદેશ

મુખ્ય રજિસ્ટ્રાર કચેરીએ નીચે મુજબના તમામ અંગોને આ એડવાઈઝરીનો તરત અમલ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો છે:

• જિલ્લા રજિસ્ટ્રાર

• મહાનગરપાલિકાઓ

• નગરપાલિકાઓ

• ગ્રામ પંચાયતો

• જન્મ–મરણ નોંધણી કેન્દ્રો

આ સૂચના તાત્કાલિક અસરથી અમલમાં આવી હોવાથી નાગરિકો હવે સીધા પોતાના સ્થાનિક નોંધણી કેન્દ્રોમાં જઈ જરૂરી પ્રક્રિયા શરૂ કરી શકે છે.

આ નિર્ણય શા માટે ઐતિહાસિક ગણાય?

1. ગુજરાત પ્રથમ રાજ્યોમાં સામેલ – જેમણે એકથી વધુ વખત સુધારો મંજૂર કર્યો.

2. આધુનિક સામાજિક માળખાને અનુરૂપ સુધારા – સિંગલ પેરેન્ટ, છૂટાછેડા, દત્તક પ્રક્રિયામાં સરળતા.

3. વહીવટી સરળતા – દસ્તાવેજોની ગેરબનાવટ ઘટશે અને કાનૂની વિવાદોમાં ઘટાડો થશે.

4. માનવીય અભિગમ – સરકાર માત્ર નિયમો નહીં પરંતુ જીવનની વાસ્તવિકતાઓને કેન્દ્રમાં રાખીને નિર્ણય કરી રહી છે.

5. વ્યવસ્થાની પારદર્શિતા વધશે – નામ અને ઓળખડામાં સ્પષ્ટતા આવશે.

નાગરિકોને મળનારા મુખ્ય લાભો

• પાસપોર્ટ, ડ્રાઈવિંગ લાઈસન્સ, આધાર–પાનમાં નામ ફેરફાર કરાવવું સરળ બનશે.

• કોર્ટ કેસોમાં દસ્તાવેજોની વિસંગતતા ઘટશે.

• મહિલાઓને વધુ સશક્તિકરણ – ખાસ કરીને સિંગલ માતાઓને.

• ટ્રાન્સજેન્ડર અને દત્તક લીધેલા બાળકોને ઓળખ સુધારવામાં સહેજતા.

• વહીવટી ત્રાસ અને લાંબા ચક્કરોમાંથી રાહત.

પરિણામરૂપે…

ગુજરાત સરકારનો આ નિર્ણય રાજ્યની વહીવટી વ્યવસ્થાને વધુ નાગરિક-કેન્દ્રિત બનાવે છે. નામ, ઓળખ અને પરિવારની પરિસ્થિતિઓ સંબંધિત મુદ્દાઓ અત્યંત સંવેદનશીલ હોય છે, અને દાયકાઓથી લોકો માત્ર દસ્તાવેજોમાં એક ભૂલ સુધારાવવા માટે વર્ષો વીતાવી દેતા હતા. હવે એક આધુનિક, લવચીક અને માનવીય દૃષ્ટિકોણ તરફ રાજ્ય આગળ વધી રહ્યું છે.

આ સુધારો માત્ર વહીવટી નહીં, પરંતુ સામાજિક રીતે પણ એક મહત્ત્વપૂર્ણ કસોટી છે — જેનાથી લાખો નાગરિકોને એક નવી ઓળખ, નવી સરળતા અને નવી આશા મળશે.

Author: samay sandesh