રાણીબાગના ‘શક્તિ’ના રહસ્યમય અવસાનથી ઝૂ પ્રબંધન પર પ્રશ્નોનું ઘર બસ્યું : આઠ દિવસ સુધી માહિતી દબાવવાના આરોપે વાદળી છવાઈ

મુંબઈના ભાયખલા વિસ્તારમાં આવેલા વીરમાતા જિજાબાઈ ભોસલે ઉદ્યાન—જેનને લોકો સ્નેહપૂર્વક રાણીબાગ તરીકે ઓળખે છે—ત્યાં રહેતા પુરૂષ વાઘ ‘શક્તિ’ના શંકાસ્પદ સંજોગોમાં થયેલા મૃત્યુએ સમગ્ર શહેરમાં સનસનાટી મચાવી છે. ૧૭ નવેમ્બર, ૨૦૨૫ના રોજ થયેલા આ મૃત્યુનો ખુલાસો આઠ દિવસ સુધી ન થવાથી ઝૂ ઑથોરિટીની ભૂમિકા પર ગંભીર સવાલો ઊભા થયા છે. સત્તાવાર માહિતી હવે બહાર આવી છે, પરંતુ પ્રશ્નોના પડછાયા હજુયાં દૂર થયા નથી.

વાઘ શક્તિનું મૃત્યુ : ઘટનાની પૃષ્ઠભૂમિ

રાણીબાગના ખાસ આકર્ષણોમાં ગણાતો, શક્તિશાળી, સ્વસ્થ અને મુલાકાતીઓને મંત્રમુગ્ધ કરી દેતો વાઘ ‘શક્તિ’નું મૃત્યુ ૧૭ નવેમ્બરે બપોરે ૧૨.૧૫ વાગ્યે થયું હતું. શક્તિની ઉંમર માત્ર આઠ વર્ષ હતી—જે વાઘના સામાન્ય આયુષ્યની તુલનામાં ખૂબ ઓછું છે.

પ્રમુખ આશ્ચર્ય એ રહ્યું કે આ ઘટના વિશે ઝૂ ઑથોરિટીએ તાત્કાલિક જાહેરવામાં કોઇ પહેલ કરી ન હતી. જ્યારે ૮ દિવસ પછી આ માહિતી બહાર આવી, ત્યારે પ્રાણીપ્રેમીઓ, પર્યાવરણ કાર્યકર્તાઓ અને સામાન્ય નાગરિકોમાંથી કટાક્ષ અને શંકા બંને ઉઠવા લાગ્યા.

ઝૂ મૅનેજમેન્ટનું નિવેદન : “મૃત્યુની માહિતી અમે સમયસર આપી”

વિવાદો વધતા રાણીબાગ ઝૂ મૅનેજમેન્ટ આગળ આવ્યું અને સત્તાવાર નિવેદન આપ્યું. તેમના જણાવ્યા પ્રમાણે—

મૃત્યુના દિવસે, એટલે કે ૧૮ નવેમ્બરે, સેન્ટ્રલ ઝૂ ઑથોરિટી (CZA) તથા મહારાષ્ટ્ર સ્ટેટ ઝૂ ઑથોરિટીને ઈ-મેઇલ દ્વારા સંપૂર્ણ વિગતો મોકલી દેવામાં આવી હતી.
શક્તિના મૃત્યુને ‘વાઈ (ફિટ)’ના અચાનક હુમલા સાથે પ્રાથમિક રીતે જોડવામાં આવ્યું.

ઝૂ મૅનેજમેન્ટના આ દાવાઓ છતાં, સામાન્ય જનતા તથા પ્રાણીપ્રેમીઓમાં અસંતોષ યથાવત છે, કેમ કે ૮ દિવસ સુધી આ માહિતી છુપાવવાનો આરોપ હજુયાં પૂરેપૂરો દૂર થયો નથી.

પ્રાથમિક તપાસ : ૯૦ ટકા ફેફસા નિષ્ફળ, ન્યુમોનિયા કારણ?

પ્રાણીના મોતને લઈને મુંબઇ વેટરિનરી કૉલેજના પેથોલૉજી વિભાગે મહત્વપૂર્ણ રિપોર્ટ જાહેર કર્યો છે.

પ્રાથમિક તપાસમાં જાણવા મળ્યું કે :

શક્તિનાં ફેફસાંના ૯૦ ટકા ભાગે ગંભીર નુકસાન થયું હતું
પાયોગ્રૅન્યુલોમેટસ ન્યુમોનિયા—એક જીવલેણ ચેપ—ના કારણે શક્તિને ગંભીર શ્વાસકષ્ટ સર્જાયો
સતત ઑક્સિજનની અછતથી શરીરની પ્રણાલીઓ નિષ્ફળ ગઈ અને અંતે તેનું મોત થયું

આ ઉપરાંત, વધુ સ્પષ્ટતા માટે અમુક સૅમ્પલ નાગપુરના ગોરેવાડા વન્યજીવન સંશોધન અને તાલીમ કેન્દ્ર મોકલવામાં આવ્યા છે. અંતિમ રિપોર્ટ મળતા કારણો વધુ સ્પષ્ટ થઈ શકે છે.

પ્રાણીપ્રેમીઓની શંકા : “હાડકું ફસાવાનું કારણ પણ શક્ય”

આ ઘટનાની ચર્ચા પ્રાણીપ્રેમીઓના વર્તુળોમાં ઊડીને ફેલાઈ રહી છે. કેટલાક સૂત્રો પ્રમાણે—

શક્તિના ગળામાં કે શ્વાસ નળીમાં હાડકું ફસાઈ જવું
ખોરાક આપતી વખતે યોગ્ય દેખરેખ ન રાખવી
અથવા અચાનક શ્વાસ માર્ગ અવરોધ થવો

—આવા સંભવિત કારણો પર પણ ચર્ચા છે.

શક્તિ લાંબા સમયથી સ્વસ્થ હતો, તેથી ન્યુમોનિયા અચાનક એટલો ગંભીર બની જવા અંગે પણ પ્રશ્નો ઉઠી રહ્યા છે. ઘણા નિષ્ણાતોએ કહ્યું છે કે પાયોગ્રૅન્યુલોમેટસ ન્યુમોનિયા સામાન્ય રીતે ધીમે ધીમે વિકસે છે, ત્યારે આટલી મૌતાનું કારણ કેમ અવગણાયું?

શક્તિ : રાણીબાગનો આકર્ષણ, ઇતિહાસ અને સ્વભાવ

શક્તિનો ઇતિહાસ પણ રસપ્રદ છે.

૨૦૨૦ના ફેબ્રુઆરીમાં છત્રપતિ સંभાજીનગરના ઝૂથી તેને રાણીબાગમાં લાવવામાં આવ્યો હતો.
ત્યારે તેની ઉંમર આશરે સાડા ત્રણ વર્ષ હતી—એક યુવાન, ચપળ અને ઊર્જાભર્યો વાઘ.
રાણીબાગમાં શક્તિ વાઘ જય અને વાઘણ કરિશ્મા સાથે રહેતો હતો.
મુલાકાતીઓ માટે તે મુખ્ય આકર્ષણમાંનું એક હતું.
ઘણા વન્યજીવન ફોટોગ્રાફરો અને વિદ્યાર્થીઓ શક્તિનો અભ્યાસ કરવા RFOના માર્ગદર્શન હેઠળ આવતા હતા.

શક્તિનું વર્તન શાંત, પરંતુ સાબર ગણાતું હતું. તેની આકૃતિ, તેજ અને શરીરની ચપળતા તેને અન્ય વાઘોથી અલગ બનાવતી હતી.

આઠ દિવસ સુધી મૃત્યુ કેમ છુપાવવામાં આવ્યું? મોટો સવાલ

ઘટનાનો સૌથી ગંભીર પાસો એ છે કે વાઘનું મૃત્યુ જાહેર કરવામાં આઠ દિવસનો વિલંબ થયો.

ઝૂ ઑથોરિટીને નાગરિકો પૂછતા મુખ્ય સવાલો :

મૃત્યુ બાદ તરત માહિતી જાહેર કેમ નહોતી કરાઈ?
ઝૂ મેનેજમેન્ટે સમાજ અને મીડિયાથી આ માહિતી કેમ દબાવી?
શું આ પાછળ કોઈ આંતરિક બેદરકારી છુપાવવાનો પ્રયત્ન હતો?
વાઘની તબિયત ખરાબ હતી, તો તે અંગે પહેલાથી કોઈ બુલેટિન બહાર પાડવામાં આવ્યુ કેમ નહોતું?
ન્યુમોનિયાની સ્થિતિમાં એના લક્ષણો કેટલીવારથી દેખાતા હતા?

આ પ્રશ્નોનો જવાબ હજુ પૂરતો મળ્યો નથી.

ઝૂ મૅનેજમેન્ટની પ્રણાલીઓ પર પ્રશ્નચિન્હ

શક્તિ જેવા મહત્ત્વના પ્રાણીને લઈને—

મેડિકલ મોનિટરિંગ,
દૈનિક હેલ્થ લોગ,
CCTV ફીડ,
ખોરાક મોનિટરિંગ,
અને ડૉક્ટર-કીપરની ટીમની કામગીરી—

આ બધું સંપૂર્ણ પારદર્શક રીતે અમલમાં હોવું જોઈએ.

અનેક પ્રાણીપ્રેમી સંસ્થાઓએ મક્કમ રીતે માંગ કરી છે કે ઝૂમાં પ્રાણીઓની સંભાળ પ્રણાલીનું ઓડિટ કરવું જોઈએ.

શક્તિનું મૃત્યુ : પર્યાવરણ અને સંરક્ષણ ક્ષેત્ર માટે મોટું નુકસાન

ભારતમાં રોયલ બંગાળ વાઘોની સંખ્યા વધારવા માટે છેલ્લા વર્ષોમાં ઘણા પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે. શહેરના ઝૂઓમાં રાખાયેલા વાઘો—જેઓ wildlife educationમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે—તેમના અચાનક મૃત્યુ એ સંરક્ષણ મિશન માટે આંચકો સમાન છે.

શક્તિ જેવા યુવાન વાઘનું આ રીતે મૃત્યુ—

જિનેટિક સંવર્ધન,
પ્રજનન ક્ષમતા,
ભવિષ્યના પ્રજનન કાર્યક્રમો,
—બધા પર અસર કરે છે.

વધુ તપાસની માંગ : નિષ્પક્ષ ઈન્ક્વાયરી જરૂરી

વાઘના મૃત્યુ અંગે સંપૂર્ણ પારદર્શકતા સાથે તપાસ થાય તેની ભારે માંગ છે.

પ્રાણીપ્રેમી સંગઠનોની મુખ્ય માંગ :

મૃત્યુ પહેલાંની તબિયતના રેકોર્ડ જાહેર કરવામાં આવે
ખોરાક, દવા અને કાળજીની પ્રણાલીનું ઓડિટ
વેટરિનરી ટીમની જવાબદારી નિર્ધારિત કરવી
કેરટેકરોની ડ્યુટી બુક તપાસવી
CCTV ફૂટેજ તપાસવી
નાગપુરમાંથી મળનારા અંતિમ સૅમ્પલ રિપોર્ટ જાહેર કરવો

શક્તિનો અંત અને રાણીબાગનો ભવિષ્યપ્રશ્ન

રાણીબાગ યુનિવર્સિટી, મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન અને વનવિભાગ મળીને સંયુક્ત યોજના હેઠળ પ્રાણીઓની સંભાળ, પ્રજનન તથા આરોગ્ય પર નિયંત્રણ રાખે છે. પરંતુ શક્તિના મૃત્યુ પછી હવે લોકોનો વિશ્વાસ ડગમગ્યો છે.

આ ઘટના રાણીબાગના ભાવિ વિકાસ, પ્રાણી કલ્યાણ અને મેનેજમેન્ટની પારદર્શકતા અંગે ગહન ચર્ચાઓને પ્રેરણા આપી છે.

ઉપસંહાર

વાઘ શક્તિનું મૃત્યુ એક દુઃખદ ઘટના છે—પરંતુ તેનું મહત્વ માત્ર એક પ્રાણીના નિધન સુધી મર્યાદિત નથી. પ્રશ્ન એ છે કે :

શું આ મૃત્યુ પ્રાકૃતિક હતું?
કે ક્યાંક માનવીય બેદરકારી છુપાઈ રહી છે?
અને સૌથી મહત્વનું—શું ઝૂ સિસ્ટમમાં સુધારા કરવાની તાત્કાલિક જરૂર છે?

શક્તિ હવે નથી, પરંતુ તેની મૃત્યુ પાછળ છુપાયેલા પ્રશ્નોના જવાબો મળવા હજુ બાકી છે. તેની વિદાય હવે રાણીબાગના વન્યજીવન પ્રબંધન માટે એક કસોટી બની ગઈ છે—જેનો જવાબદારીપૂર્વક અને પારદર્શક રીતે સામનો કરવો જરૂરી છે.