મુંબઈના વધતા વાયુ-પ્રદૂષણ પર હાઈકોર્ટ સખત: ‘જ્વાળામુખીની રાખ પર દોષ ઠાલવવાનો પ્રયત્ન માન્ય નહીં’

વધતા AQI વચ્ચે BMCની મોટી કાર્યવાહી, 53 કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ બંધ – શહેરના ભવિષ્ય માટે ચિંતાજનક સંકેત**

મુંબઈ: દેશની આર્થિક રાજધાની તરીકે ઓળખાતું મુંબઈ છેલ્લા કેટલાક મહીનાઓથી વાયુપ્રદૂષણની ગંભીર સમસ્યા સામે ઝઝૂમી રહ્યું છે. શહેરનો AQI સતત ‘ખરાબ’ થી ‘ખૂબ ખરાબ’ કેટેગરી તરફ સરકતો જોવા મળી રહ્યો છે. સતત વધી રહેલી ચિંતાઓ વચ્ચે બૉમ્બે હાઈકોર્ટમાં આ મુદ્દે સુનાવણીઓ ચાલી રહી છે. બુધવારે હાઈ કોર્ટે એક મહત્વની ટિપ્પણી કરી—ઇથિયોપિયામાં ફાટેલા જ્વાળામુખીના રાખનાં વાદળોને મુંબઈના ઍર પૉલ્યુશન માટે જવાબદાર ઠેરવી શકાતું નથી.

સરકારે રજૂ કરેલી દલીલમાં જણાવાયું હતું કે ઇથિયોપિયામાં બે દિવસ પહેલાં થયેલા જ્વાળામુખી વિસ્ફોટથી આંતરાષ્ટ્રીય વાયુમંડળમાં રાખનાં ઘેરા વાદળો સર્જાયા અને તેની અસર મુંબઈ સુધી પહોંચી. પરંતુ હાઈકોર્ટની ડિવિઝન બેન્ચે આ દલીલને સ્થળ પર જ ફગાવીને કહ્યું—
“જ્વાળામુખી ફાટ્યા તે પહેલાં પણ AQI 300થી ઉપર હતો, એટલે આ દલીલ પર આધાર રાખીને જવાબદારીમાંથી બચી શકાતું નથી.”

આ ટિપ્પણી બાદ આખા રાજ્યના વહીવટી તંત્રમાં હલચલ મચી ગઈ છે.

2023થી ચાલી રહેલી અરજીઓ ફરી ચર્ચાના કેન્દ્રમાં

2023થી મુંબઈના ઍર-પૉલ્યુશન મુદ્દે અનેક પિટિશન્સ હાઈકોર્ટમાં લંબિત છે. પિટિશનર્સે કોર્ટને જણાવ્યું કે—

શહેરમાં પ્રદૂષણ એક સ્થાયી સમસ્યા બની ગયો છે.
નવેમ્બર-ડિસેમ્બરમાં AQI વારંવાર 300થી ઉપર નોંધાયો છે.
ધુલકણ, કન્સ્ટ્રક્શન ધૂળ, વાહનોની વધતી સંખ્યા, ઇન્ડસ્ટ્રીયલ સ્મોગ અને અપક્વ નિયમન મુખ્ય કારણો છે.

વકીલોએ કોર્ટ સમક્ષ રજૂ કર્યું કે પ્રદૂષણનો પ્રભાવ માત્ર સામાન્ય નાગરિકોને જ નહીં, પરંતુ વૃદ્ધો, બાળકો અને દમ-અસ્થમા દર્દીઓ પર અત્યંત ગંભીર અસર મૂકી રહ્યો છે.

સરકારી વકીલની જ્વાળામુખી દલીલ સામે બેન્ચે સ્પષ્ટ કર્યું કે—
“મુંબઈની હવા પ્રદૂષિત થવાની મૂળભૂત સમસ્યાઓ અહીં જ છે, તેને બાહ્ય કારણો પર નાખીને ટાળી શકાતું નથી.”

શહેરનાં AQIના આંકડા ચોંકાવનારાઃ શ્વાસ લેવો મુશ્કેલ

હવામાન નિષ્ણાતોના જણાવ્યા મુજબ—

નવેમ્બરના અનેક દિવસોમાં AQI 280થી 330 વચ્ચે નોંધાયો.
કેટલાક વિસ્તારો—શિવડી, અંધેરી, ઘાટકોપર, માલાડમાં AQI 350 સુધી પહોંચ્યો.
WHOનાં ધોરણ અનુસાર, AQI 50થી ઉપર જાય એટલે પ્રદૂષણ વધ્યું ગણાય, અને 200થી ઉપર એટલે ગંભીર આરોગ્ય જોખમ.

મુંબઈ જેવા દરિયાકાંઠાના શહેરમાં સામાન્ય રીતે હવા પ્રસરણ ઝડપી થવાને કારણે પ્રદૂષણ ઓછું રહે છે, પરંતુ છેલ્લાં બે વર્ષથી—

વધેલા બાંધકામ પ્રોજેક્ટ્સ
તૂટેલું રોડ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર
માન્સૂન બાદની ધૂળનું વધેલું પ્રમાણ
વધતી વાહન સંખ્યા

આ બધાં કારણો મળીને AQIને સતત ઊંચો રાખી રહ્યા છે.

BMC સક્રિય મોડમાં: 53 કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટને ‘સ્ટોપ વર્ક’ નોટિસ

એર-પોલ્યુશન નિયંત્રણ માટે BMC છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી કડક કાર્યવાહી કરી રહ્યું છે. BMCના એક ઉચ્ચ અધિકારીએ જણાવ્યું—

“શહેરની અંદર ચાલી રહેલી ઘણી કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટે નિયમોનું પાલન નહીં કરતાં પ્રદૂષણ વધી રહ્યું છે. તેથી 53 સાઇટ પર તરત જ કામ બંધ કરાવવાની કાર્યવાહી કરવામાં આવી છે.”

નોટિસ મળવાના મુખ્ય કારણો:

ધૂળ રોકવા માટે જરૂરી ગ્રીન નેટિંગ ન લગાડવું
પાણીનો પુરતો છંટકાવ ન કરવો
ટ્રક-ડમ્પર્સની વ્હીકલ વોશિંગ સુવિધા ન હોવી
સાઇટ પર ફરજિયાત કરાયેલ એર ક્વૉલિટી મૉનિટરિંગ સેન્સર બંધ હોવું
ડેબ્રિસ ખૂલ્લો મૂકવાથી એરબોર્ન ડસ્ટ વધવું

BMCએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે હવે દરેક સાઇટે નીચેની બાબતો ફરજિયાતપણે પાલન કરવી પડશે:

સંપૂર્ણ રીતે કાર્યરત એર-ક્વૉલિટી સેન્સર
મૉનિટરની માહિતી BMCને રિયલ-ટાઈમ મોકલવી
ડિઝાઇનેટેડ ઝોનમાં જ ડેબ્રિસ ડમ્પિંગ
સાઇટની બહાર ધૂળ ન ફેલાય તેની વ્યવસ્થા

નિયમ તોડનારાને
₹1 લાખથી ₹5 લાખ સુધીનો દંડ,
અને પુનરાવર્તન થાય તો કામકાજ બંધ કરવાની કાર્યવાહી થશે.

નાગરિકોમાં અસંતોષઃ ‘પ્રદૂષણનાં કારણે જીવન કષ્ટમય’

મુંબઈના અનેક વિસ્તારોમાં નાગરિકોમાં ભારે નારાજગી જોવા મળી રહી છે. રહેવાસીઓને કહેવું છે—

બાળકોને સતત ખાંસી, છીંક અને અસ્થમા જેવા લક્ષણો
કાર્યસ્થળે જવા આવતા સમયે આંખોમાં ચણકાટ
ખુલ્લામાં સવાર-સાંજની વોક almost અશક્ય
વૃદ્ધ-દર્દીઓને શ્વાસ લેવામાં ભારે તકલીફ

વડાલાના રહેવાસી એક નાગરિકે જણાવ્યું—
“મુંબઈમાં હવા હવે એવી થઈ ગઈ છે કે સવારમાં સૂર્ય પણ ધૂંધવટમાંથી બહાર આવતો હોય એવું લાગે છે.”

જ્વાળામુખી મુદ્દે સરકારની દલીલ કેમ નકારી?

શહેરના હવામાન નિષ્ણાતોએ જણાવ્યું કે—

ઇથિયોપિયાનો જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ 5,000 કિમીથી વધુ દૂર હતો.
તેનું સીધું પ્રભાવ ભારતીય પશ્ચિમ કિનારે જોવા મળવાની શક્યતા અત્યંત ઓછી.
જો કંઈક અસર થઈ પણ હોત તો તે તાત્કાલિક, મર્યાદિત અને વિજ્ઞાન દ્વારા સાબિત કરી શકાય તેવી હોવી જરૂરી.

પરંતુ સરકારી વકીલ આ બાબતને વૈજ્ઞાનિક રીતે સમર્થિત કરી શક્યા નહીં. આ કારણસર કોર્ટને દલીલ નબળી અને ગેરમુદ્દે લાગી.

બેન્ચે કડક શબ્દોમાં કહ્યું:
“સરકારને મુંબઈના સ્થાયી પ્રદૂષણના કારણો ઓળખીને તેના ઉકેલો પર કામ કરવું જોઈએ. બાહ્ય પરિબળોનો હવાલો આપીને આંખ મીંચી શાકાતું નથી.”

નિષ્ણાતોની ચેતવણી: ‘મુંબઈ દિલ્હી જેવી સ્થિતિ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે’

એર-ક્વૉલિટી નિષ્ણાતો જણાવે છે કે—

જો અસરકારક કામગીરી નહીં થાય તો
મુંબઈ આવનારાં 3–5 વર્ષમાં દિલ્હી જેવી પ્રદૂષણ રાજધાની બની શકે છે.
કન્સ્ટ્રક્શન પ્રોજેક્ટ્સ ઘટાડ્યા વગર અથવા ધૂળ નિયંત્રણ વધાર્યા વગર હવા શુદ્ધ થવી મુશ્કેલ.
ગ્રીન કવર ઘટાડાઈ રહ્યું છે, જ્યારે વાહનો દર વર્ષે લાખોની સંખ્યામાં વધી રહ્યા છે.

અગાઉની કાર્યવાહી અને આગળની સુનાવણી

હાઈકોર્ટએ સરકારને પૂછ્યું કે—

AQI ઘટાડવા માટે અત્યાર સુધી શા પગલાં લીધા?
નિયમો અમલમાં મૂકવા જવાબદાર વિભાગો કાર્યરત છે?
પ્રદૂષિત સાઇટ સામે દંડ-કાર્યરવાઈની સ્થિતિ શું છે?

કોર્ટમાં આજે ફરી સુનાવણી થશે અને સંભાવના છે કે શહેરના વહીવટી તંત્રને વધુ કડક માર્ગદર્શિકા અનુસરવા આદેશ કરવામાં આવશે.

મુંબઈના ભવિષ્ય માટે શું જરૂરી? – નિષ્ણાતોની સલાહ

કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ પર Zero Dust Policy
શહેરમાં Green Belt Expansion Plan
જૂનાં ડીઝલ વાહનો પર પ્રતિબંધ
ઔદ્યોગિક વિસ્તારોમાં ઊંચા સ્તરે પસંદગીયુક્ત ચીમની-ફિલ્ટર ટેક્નોલૉજી
દર વર્ષે વસંત-શિયાળામાં ‘Air Emergency Action Plan’ અમલમાં મૂકવો
દરેક વોર્ડમાં એર ક્વૉલિટી સ્ટેશન સ્થાપવું

નિષ્ણાતોના મતે—
“આ પગલાં વગર મુંબઈની હવા વધુ પ્રદૂષિત થતી જ જશે.”

નિષ્કર્ષ

મુંબઈનું ઍર-પૉલ્યુશન હવે માત્ર પર્યાવરણનો મુદ્દો નથી—આ જાહેર આરોગ્ય, શહેરી વિકાસ, ટ્રાફિક મેનેજમેન્ટ અને પ્રશાસનની જવાબદારીનું સંયુક્ત પ્રતિબિંબ છે. જ્વાળામોખીને દોષારોપણ કરવું સરળ છે, પરંતુ ઉકેલ મેળવવા માટે શહેરની જમીન પરની સમસ્યાઓને જક્કાસ રીતે ઓળખવી પડશે.

બૉમ્બે હાઈકોર્ટના સ્પષ્ટ શબ્દોએ હવે તંત્રને ફરી એક વખત યાદ અપાવ્યું છે કે—
મુંબઈની હવા શુદ્ધ કરવાની જવાબદારી şehirની જ છે.