દેશમાં ડિજિટલ ટેકનોલોજીના યુગ સાથે સાયબર અપરાધો પણ ચોંકાવનારી ઝડપે વધી રહ્યા છે. ખાસ કરીને છેલ્લા થોડા મહિનાઓથી વધતા જતા ‘ડિજિટલ અરેસ્ટ’ પ્રકારના કૌભાંડોએ દેશની ન્યાયવ્યવસ્થાને તથા તપાસ એજન્સીઓને ચિંતિત કરી નાખ્યા છે. પીડિતોની સંખ્યા સતત વધી રહી છે, અને ગુનેગારો દ્વારા વરિષ્ઠ નાગરિકો, મહિલા, સરકારી નોકરીયાતો અને સામાન્ય નાગરિકોને ટારગેટ બનાવવાના બનાવોએ નવી દિશામાં સાયબર ફ્રોડનું નેટવર્ક વિકસિત થતું બતાવ્યું છે.
આ પૃષ્ઠભૂમિમાં સુપ્રીમ કોર્ટએ એક ઐતિહાસિક નિર્ણય આપતાં સમગ્ર દેશના ડિજિટલ અરેસ્ટ સંબંધિત કેસોની તપાસ સીબીઆઇ (સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઓફ ઇન્વેસ્ટિગેશન)ને સોંપવાનો મહત્ત્વપૂર્ણ આદેશ આપ્યો છે. ચીફ જસ્ટિસ સૂર્ય કાંત અને જસ્ટિસ જોયમાલ્ય બાગચીની બેન્ચે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આ પ્રકારના કૌભાંડોની ગંભીરતા અને આંતરરાજ્ય કડીને ધ્યાનમાં લેતાં માત્ર કેન્દ્રિય એજન્સી જ આ મામલાનો વ્યાપક, નિષ્પક્ષ અને અસરકારક રીતે પર્દાફાશ કરી શકે.
ડિજિટલ અરેસ્ટ શું છે? – નવા યુગનો ભયાનક સાયબર ટ્રેપ
ડિજિટલ અરેસ્ટ એ સાયબર ગુનાહિત પ્રવૃત્તિનો અત્યંત કૌશલ્યસભર અને માનસિક દબાણનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવતો નવો પ્રકાર છે. જેમાં ગુનેગારો પોતે…
-
પોલીસ અધિકારી,
-
કેન્દ્રિય એજન્સીના અધિકારી (CBI/ED/NIA વગેરે),
-
કોર્ટ ક્લાર્ક અથવા ન્યાયાલયના કર્મચારી,
-
અથવા કોઈ પણ પ્રાધિકૃત સરકારી અધિકારી
રૂપે ઓળખ આપી, પીડિત સાથે
-
વીડિયો કૉલ
-
ઑડિયો કૉલ
-
ઑનલાઇન નોટિસ
-
ડરામણા કાનૂની દસ્તાવેજો
થી વાત કરે છે.
પીડિતને કહેવામાં આવે છે કે તેમના નામે કોઈ મોટી ફરિયાદ નોંધાઈ છે, કોઈ પાર્સલમાં નશો/ડ્રગ્સ/વિદેશી ચલણ મળ્યું છે, અથવા મની લોન્ડરિંગના આરોપમાં તેઓ ‘સંયુક્ત તપાસ’ હેઠળ છે.
આ રીતે સતત માનસિક દબાણ કરીને પીડિતને“ઓનલાઈન કસ્ટડી” એટલે કે ડિજિટલ અરેસ્ટમાં રાખવામાં આવે છે. ગુનેગારો પીડિતને —
-
ફોન બંધ ન કરવા,
-
રૂમમાંથી બહાર ન જવા,
-
અન્ય કોઈને કશી માહિતી ન આપવાની,
-
વિડિયો કૉલ ચાલુ રાખવાની
મજબૂરી પાડે છે.
આ દબાણની પરાકાષ્ઠા એ છે કે પીડિત hours… નહીં, ઘણા વખત તો દિવસો સુધી ઘરમાં અથવા એકાંતમાં બંધકની જેમ રહે છે અને અંતે ડર, ગભરાટ અને માનસિક ભયને કારણે લાખો રૂપિયા ગુમાવી દે છે.
સુપ્રીમ કોર્ટની નોંધ મુજબ, આ રીતે અત્યાર સુધી ભારતમાં ₹3,000 કરોડથી વધુની રકમ પડાવી લેવામાં આવી છે.
વરિષ્ઠ નાગરિકો સૌથી મોટા નિશાના – સુપ્રીમ કોર્ટની કઠોર ટિપ્પણી
સુપ્રીમ કોર્ટે આ કેસની સુઓ મોટો (સ્વયંપ્રેરિત) સુનાવણી હરિયાણાના એક વૃદ્ધ દંપતિની ફરિયાદના આધારે શરૂ કરી હતી.
આ દંપતિને ઓનલાઈન કોલ કરીને આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો કે તેમના એકાઉન્ટમાં “ગેરકાયદેસર વિદેશી ટ્રાન્ઝેક્શન” થઈ છે અને ED તપાસ ચાલી રહી છે. તેમને કલાકો સુધી ડિજિટલ એરેસ્ટમાં રાખી રૂપિયા ટ્રાન્સફર કરાવવામાં આવ્યા.
બેન્ચે ચિંતિત થઈને કહ્યું:
“વરિષ્ઠ નાગરિકો આ પ્રકારના કૌભાંડના સૌથી સરળ શિકાર બની રહ્યા છે. ડિજિટલ એરેસ્ટ એ માનસિક આતંકનો નવો માધ્યમ છે અને તેને રાષ્ટ્રવ્યાપી સ્તરે રોકવા તાત્કાલિક પગલા જરૂરી છે.”
સીબીઆઇને તપાસ સોંપાઈ – રાજ્યોને તાત્કાલિક સંમતિ આપવાનો આદેશ
સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશ મુજબ દેશભરના તમામ ડિજિટલ અરેસ્ટ કેસોની તપાસ હવે સીબીઆઇ કરશે. કોર્ટએ રાજ્યોને સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે તેઓ તાત્કાલિક સીબીઆઇને સંમતિ આપે જેથી તપાસમાં કોઈ વિલંબ ન થાય.
ખાસ બાબત એ છે કે આ રાજ્યોમાં કેટલાંક વિરોધી પક્ષ દ્વારા શાસિત રાજ્ય પણ આવે છે, જેમ કે—
-
પશ્ચિમ બંગાળ
-
તમિલનાડુ
-
કર્ણાટક
-
તેલંગાણા
આ રાજ્યોમાં ઘણી વખત સીબીઆઇને સામાન્ય કેસોમાં પ્રવેશ માટે વિશેષ મંજૂરી લેવી પડે છે. પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશ બાદ હવે સમગ્ર તપાસ એક જ એજન્સીના હાથમાં હોવાથી એકસમાન પ્રક્રિયા અને અસરકારક લઈ-દે શકાય તેવી તપાસ શક્ય બની છે.
દેશવ્યાપી નેટવર્ક – વિદેશી કડી પણ સંભાવિત
તપાસ એજન્સીઓએ પહેલાથી જ આ બાબત સૂચવી છે કે આ પ્રકારના ફ્રોડ્સ સામાન્ય રીતે —
-
વિદેશી કોલ સેન્ટરો
-
આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્રોડ ગેંગ
-
ઑનલાઇન ડાર્ક વેબ નેટવર્ક
-
નવા પ્રકારના પૈસા ધોઈ નાખવાના (મની લોન્ડરિંગ) માધ્યમો
સાથે જોડાયેલા હોય છે.
ચીન, કમ્બોડિયા, મ્યાનમાર અને નાઇજિરિયાથી ચાલતાં ફ્રોડ સેન્ટરોના સંકેતો અનેક કેસોમાં મળી રહ્યા છે.
સુપ્રીમ કોર્ટએ પણ આ મુદ્દે ઢીલ ન રાખતાં સીબીઆઇને આંતરરાષ્ટ્રીય એજન્સીઓ સાથે સહકારથી તપાસ કરવા માટે ખુલ્લી છૂટ આપી છે.
ડિજિટલ અરેસ્ટના સામાન્ય લક્ષણો – પીડિત કેવી રીતે ઓળખે?
કોર્ટના આદેશ બાદ સાયબર સલાહકારોએ નાગરિકોને જાગૃત રહેવા માટે નીચે મુજબના સામાન્ય લક્ષણો જણાવ્યા છે:
-
અજાણ્યા નંબરથી “પોલીસ/કોર્ટ” તરીકે ઓળખ આપવી
-
પાર્સલ, ડ્રગ્સ, ATM ફ્રોડ અથવા મની લોન્ડરિંગનો ખોટો આરોપ
-
વિડિયો કૉલ ચાલુ રાખવાનો દબાણ
-
એકાંતમાં રહેવા માટે કહેવું
-
તપાસ પૂરી થાય ત્યાં સુધી કોઈને કશી વાત ન કહેવાનો દબાણ
-
પૈસા “સેફ કસ્ટડી એકાઉન્ટ”માં ટ્રાન્સફર કરવા કહેવું
-
ધમકી આપવી કે પોલીસ તમારા ઘરે આવશે અથવા વોરન્ટ કાઢશે
આવો કોઈ પણ સંદેશો કે કોલ મળે તો તરત જ 112, 1930 (સાયબર હેલ્પલાઇન) અથવા નજીકના પોલીસ સ્ટેશનનો સંપર્ક કરવો જોઈએ.
સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશના વ્યાપક પ્રભાવ
આ આદેશના પ્રભાવ અનેક સ્તરે પડશે:
1. રાષ્ટ્રીય સ્તરે એકસમાન અને કેન્દ્રિય તપાસ
અલગ અલગ રાજ્યોમાં અલગ એજન્સીઓ દ્વારા થતી તપાસ હવે એક જ કેન્દ્રિય એજન્સી કરશે, જેને કારણે—
-
તપાસની ગતિ વધશે
-
રાજ્યો વચ્ચે માહિતી વહેંચણી સરળ બનશે
-
આંતરરાજ્ય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ગેંગનો પર્દાફાશ ઝડપથી થશે
2. વરિષ્ઠ નાગરિકોની સુરક્ષા વધશે
সরળ વિશ્વાસ અને ભયના કારણે વરિષ્ઠ નાગરિકો સૌથી મોટા શિકાર બને છે. કોર્ટના પગલાં બાદ આ વર્ગ માટે ખાસ જાગૃતિ અભિયાન પણ શરૂ થવાની શક્યતાઓ છે.
3. બેંકો અને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર કડક પ્રોટોકૉલ
પૈસાની ટ્રાન્સફર મોટી રકમોમાં થાય છે, તેથી બેંકો અને ઇ-વૉલેટ કંપનીઓને પણ હવે વધુ ચુસ્ત પાલન કરવું પડશે.
આશંકા છે કે ₹3,000 કરોડ માત્ર ‘ટ્રેઇલ’નો નાનો ભાગ
સાયબર નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે હકીકતમાં આ રકમ ઘણી વધારે હોઈ શકે છે, કારણ કે—
-
ઘણાં કેસ નોંધાતા નથી
-
પીડિત સામાજિક ડરથી ફરિયાદ કરવાના ટાળે છે
-
ઘણા વૃદ્ધ લોકો પોતાની ભૂલ સ્વીકારતાં હચકાય છે
તપાસ આગળ વધતાં આ રકમ કદાચ ₹10,000 કરોડથી પણ વધુ હોવાનું સામે આવી શકે.
નાગરિકો માટે સુપ્રીમ કોર્ટનો સંદેશ
કોર્ટએ પોતાના આદેશમાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ સૂચના આપી છે:
“કોઈ પણ કાયદેસર સરકારી એજન્સી ક્યારેય ફોન અથવા વીડિયો કૉલ કરીને તપાસ કરતી નથી. નાગરિકોએ આવી કોઈ વાતચીત પર તરત જ શંકા કરવી જોઈએ.”
સારાંશ – ડિજિટલ યુગના નવા ગુનાને કાબૂમાં લેવા દેશવ્યાપી મહાઑપરેશન
ડિજિટલ અરેસ્ટનો ખતરો હવે માત્ર શહેરો સુધી સીમિત નથી. ગામડાં, નગરો, વરિષ્ઠ નાગરિકો, વિદ્યાર્થીઓ— દરેકને આ નવા પ્રકારના સાયબર આતંકનો ભોગ બનવાનો ભય છે. સુપ્રીમ કોર્ટે હસ્તક્ષેપ કરીને સમગ્ર તપાસ સીબીઆઇને સોંપવાનો નિર્ણય કરી દેશના નાગરિકોને મોટા રક્ષણ આપ્યું છે.
આ નિર્ણય માત્ર કાગળ પર નહીં, પરંતુ વ્યવહારમાં લોકોની સુરક્ષા માટે માઈલસ્ટોન સાબિત થશે.
