વન્યજીવ સુરક્ષાનું ગુજરાત મોડેલ.

સિંહથી વાઘ સુધી અને યાયાવર પક્ષીઓથી ડોલ્ફિન સુધી—૧૪ વર્ષમાં કુદરતને બચાવનાર રાજ્યની અનોખી સફળતા

વન્યજીવ સંરક્ષણ દિવસ પર ગુજરાતનો ગૌરવગાન

વિશ્વભરના દેશોમાં દર વર્ષે ૪ ડિસેમ્બરના રોજ ‘વિશ્વ વન્યજીવ સંરક્ષણ દિવસ’ ઉજવવામાં આવે છે. માનવજાત કુદરત પરથી જ જીવતી રહે છે, અને કુદરતનું સંતુલન જાળવવામાં વન્ય પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા હોય છે. ભારત જેવા વિશાળ અને જૈવિવિવિધતાવાળા દેશમાં વન્યજીવના સંરક્ષણને લઈ વિવિધ પ્રયાસો થતાં આવ્યા છે. પરંતુ આ ક્ષેત્રમાં સતત શ્રેષ્ઠ કાર્ય કરનાર રાજ્યોમાં ગુજરાત અગ્રેસર છે.

છેલ્લાં દોઢ દાયકામાં ગુજરાતે wildlife conservation માટે જે પગલાં લીધા છે, તેણે માત્ર રાજ્યની જ નહીં પરંતુ રાષ્ટ્રીય અને વૈશ્વિક સ્તરે ભારતની પ્રતિષ્ઠા વધારો કર્યો છે. એશિયાટિક સિંહ હોય, યાયાવર પક્ષીઓ હોય, વાઘની તાજી ઉપસ્થિતિ હોય કે ડોલ્ફિન–ઘુડખર જેવી દુર્લભ પ્રજાતિઓ—ગુજરાતે દરેક ક્ષેત્રમાં પોતાનું મૂલ્ય સાબિત કર્યું છે.

૨૧ પ્રજાતિ—૯.૫૩ લાખથી વધુ વન્ય પ્રાણીઓ : તાજેતરના આંકડા ચોંકાવનાર

વન્યજીવ વસ્તી ૨૦૨૩ના અંદાજ મુજબ ગુજરાતમાં
સિંહ, મોર, નીલગાય, વાંદરા, કાળીયાર, દિપડા, સાંભર, ચિંકારા સહિત કુલ ૨૧ પ્રજાતિઓના ૯.૫૩ લાખથી વધુ વન્ય પ્રાણી જીવતું જીવન ધરાવે છે.

આ આંકડા માત્ર સંખ્યાઓ નથી—પરંતુ તેઓ રાજ્યના લાંબા સમયથી ચાલતા સંરક્ષણ અભિયાનની સફળતા દર્શાવે છે.

ગુજરાતમાં એશિયાટિક સિંહ—રાજ્યની ઓળખ, દેશનો ગૌરવ

ગુજરાતનો ગીર વિસ્તાર એશિયાટિક સિંહનું એકમાત્ર પ્રાકૃતિક નિવાસસ્થાન છે. વર્ષ ૨૦૦૧થી અત્યાર સુધી આ પ્રજાતિના સંવર્ધનમાં વિશાળ સુધારો જોવા મળ્યો છે.

વર્ષ પ્રમાણે સિંહની વસ્તી :

૨૦૦૧ની તુલનામાં સિંહોની વસ્તીમાં લગભગ ત્રિપલું વૃદ્ધિ થવું એ વિશ્વમાં ભાગ્યે જ જોવા મળતું ઉદાહરણ છે.

હવે વાઘ પણ ગુજરાતમાં—વન્યજીવ વૈવિધ્યતામાં ઐતિહાસિક ઉમેરો

તાજેતરમાં દાહોદના રતનમહાલ અભયારણ્યમાં વાઘની ઉપસ્થિતિ નોંધાઈ છે. સામાન્ય રીતે વાઘ મધ્યપ્રદેશ–મહારાષ્ટ્ર જેવા જંગલવાળા વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે. ગુજરાતમાં વાઘના પગમારા અને દૃશ્ય નોંધાવું એ રાજ્ય માટે wildlife mapમાં એક નવી સિદ્ધિ સમાન છે.

વાઘની હાજરી બતાવે છે કે રાજ્યના જંગલો, પાણીનાં સ્ત્રોત અને ઇકોસિસ્ટમ વાઘ માટે અનુકૂળ બન્યા છે.

કડક કાયદા અને સતત સંરક્ષણ : મોદીની નીતિથી લઈને ભૂપેન્દ્ર પટેલ સુધીનો વિકાસ

જ્યારે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા, ત્યારે wildlife protectionને લઈને અનેક કાયદા, નિયંત્રણો અને યોજનાઓ અમલમાં મુકવામાં આવી હતી.

આ નીતિને આજે મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલ વધુ મજબૂતીથી આગળ ધપાવી રહ્યા છે.

કાયદાકીય પગલાંમાં—

• ગેરકાયદે શિકાર સામે કડક કાર્યવાહી
• વન અધિકારીઓને આધુનિક સાધનો
• રેસ્ક્યૂ ઑપરેશનોને ઝડપી બનાવવું
• ગ્રામજનો–પશુપાલકો સાથે સંકલન
• Wildlife corridorsનું સંરક્ષણ
• વન્યજીવ મોનિટરિંગમાં ડ્રોન–સર્વેલન્સ
• વૉટર પોઇન્ટ, ફૂડ ચેઇન અને ઇકોસિસ્ટમ મેન્ટેનેન્સ

આ તમામ પ્રયત્નો મળીને wildlife સુરક્ષાનું મજબૂત જાળું સર્જે છે.

મોર, નીલગાય, વાંદરા—દરેક પ્રાણી સમાજમાં પોતાના સ્થાન સાથે

૨૦૨૩ની ગણતરીમાં નોંધાયેલા મહત્વના આંકડા :

• રાષ્ટ્રીય પક્ષી મોર : 2.85 લાખથી વધુ

• નીલગાય : 2.24 લાખથી વધુ

• વાંદરા : 2 લાખથી વધુ

• જંગલી સુવર અને ચિત્તલ : 1 લાખથી વધુ

તે સિવાય :

• 9,170 કાળીયાર

• 8,221 સાંભર

• 6,208 ચિંકારા

• 2,299 શિયાળ

• 2,274 દિપડા

• 2,272 લોંકડી

• 2,143 ગીધ

• 1,484 વણીયર

• 1,000થી વધુ ચોશીંગા

• તથા નાર, વરુ, રીંછ, ભેંકર વગેરે

આ આંકડા દર્શાવે છે કે કુદરતનું સંતુલન જાળવવામાં મદદરૂપ દરેક પ્રજાતિ ગુજરાતમાં સ્થિર છે.

યાયાવર પક્ષીઓ—ગુજરાત બની ગયું છે ‘પક્ષીઓનું સ્વર્ગ’

રાજ્યમાં દર વર્ષે શિયાળાની ઋતુમાં લાખો યાયાવર પક્ષીઓ આવે છે. ૨૦૨૪માં ગુજરાતના જળપ્લાવિત વિસ્તારમાં ૧૮ થી ૨૦ લાખ યાયાવર પક્ષીઓની હાજરી નોંધાઈ.

થોળ અને નળસરોવર—અદ્ભુત વૃદ્ધિના સાક્ષી

છેલ્લાં ૧૪ વર્ષમાં :

• થોળમાં ૩૫૫% વધારો

• નળસરોવરમાં ૨૭૬% વધારો

આ આંકડા સાબિત કરે છે કે પક્ષીઓને અનુકૂળ વાતાવરણ ગુજરાતમાં સતત ઊભું રાખવામાં આવ્યું છે.

ડોલ્ફિન અને ઘુડખર—વિશેષ વન્યજીવની સફળતા

૨૦૨૪ની ગણતરી મુજબ :

• ૬૮૦ જેટલી ઇન્ડિયન ડોલ્ફિન

• ૭,૬૭૨ જેટલા ઘુડખર

ખાસ કરીને ઘુડખરની સંખ્યા ભારતના અન્ય રાજ્યોમાં નોંધપાત્ર ઘટી છે, પરંતુ ગુજરાતના Little Rann of Kutch વિસ્તારમાં તેમની વસ્તી સતત વધી રહી છે.

ચિત્તા કન્ઝર્વેશન બ્રિડીંગ સેન્ટર—કચ્છના બન્નીમાં નવો પ્રોજેક્ટ

કચ્છના બન્ની વિસ્તારમાં ભારતનું અનોખું ચિત્તા કન્ઝર્વેશન બ્રિડીંગ સેન્ટર મંજૂર થયું છે.
ગુજરાતના અધિકારીઓએ મધ્યપ્રદેશના કુનો–પાલપુર નેશનલ પાર્કની મુલાકાત લઈને સમગ્ર ટેક્નિકલ આવશ્યકતાઓનો અભ્યાસ કર્યો છે.

ચિત્તાના સંરક્ષણથી :

• જંગલોનું ઇકોસિસ્ટમ સુધરશે

• શિકારી–શિકાર ચક્ર મજબૂત થશે

• દુર્લભ પ્રજાતિઓના繁殖ને વેગ મળશે

ઉત્તરાયણનું ‘કરૂણા અભિયાન’—પંખીઓને જીવનદાન

પતંગની દોરીથી દર વર્ષે હજારો પક્ષીઓ ઘાયલ થાય છે. ત્યારે ૨૦૧૭થી વન વિભાગ સાથે અનેક એનજીઓ અને સંસ્થાઓ મળીને કરૂણા અભિયાન ચલાવે છે.

• માત્ર ૨૦૨૫ના ઉત્તરાયણમાં ૧૭ હજારથી વધુ ઘાયલ પક્ષીઓનું રેસ્ક્યુ થયું

• સારવાર કરીને મોટાભાગના પક્ષીઓને પુનઃ જંગલમાં મુકવામાં આવ્યા

આ અભિયાન ગુજરાતની માનવતા અને કુદરત પ્રત્યેની જવાબદારી દર્શાવે છે.

ગુજારા ઉનાળામાં પણ પાણી—વન્યજીવો માટે લાઈફલાઇન

ઉનાળામાં રાજકોટ–કચ્છ–બનાસકાંઠા જેવા વિસ્તારોમાં તાપમાન અત્યંત વધે છે. ત્યારે વન વિભાગ દ્વારા :

• વોટર ટ્રાફ્સ

• આર્ટિફિશિયલ તળાવો

• ચેકડેમ–કુંડ–ટાંકીમાં પાણીનું ભરાણ

• પશુ પધરાવો રૂટનું મોનિટરીંગ

આ બધાનું આયોજન કરવામાં આવે છે જેથી પ્રાણીઓ પાણી મળતા રહે અને માનવ–વન્યજીવ અથડામણ ઘટે.

વ્યાપક રેસ્ક્યૂ ઑપરેશનો—વન્યપ્રાણીઓનું જીવન સૂરક્ષિત

ગામડાં અથવા શહેરની સીમામાં વન્યપ્રાણી દેખાય ત્યારે તરત જ રેસ્ક્યૂ ટીમ પહોંચે છે.
Wildlife SOS, એનિમલ હેલ્થ ટીમ, વન અધિકારીઓ મળીને સતત રાત–દિવસ કામગીરી કરે છે.

જેમકે :

• દિપડો માનવ વસાહતમાં દેખાય તો tranquilize કરીને રીલિઝ

• ગીધ અને ચિંકારા ઘાયલ મળે તો સારવાર

• મગર અથવા સાપ આવાસ નજીક દેખાય તો સુરક્ષિત સ્થળે સ્થાનાંતર

આ કામગીરી wildlife–human conflict ઘટાડવામાં મહત્વની સાબિત થાય છે.

 કુદરતને સાચવ્યા વગર વિકાસ અધૂરો

ગુજરાતે છેલ્લા ૧૪–૨૦ વર્ષમાં wildlife protectionમાં જેbenchmark સ્થાપ્યો છે તે સમગ્ર દેશ માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત છે.

સિંહોની વધતી સંખ્યા, વાઘનો પ્રવેશ, યાયાવર પક્ષીઓના આવકમાં અપ્રતિમ વધારો, ડોલ્ફિન–ઘુડખરની સ્થિર વસ્તી અને કરુણા અભિયાન જેવા માનવતાભર્યા પ્રયત્નો બતાવે છે કે :

“વિકાસ અને પર્યાવરણ સાથે–સાથે ચાલી શકે છે, જો રાજકીય ઈચ્છાશક્તિ, વૈજ્ઞાનિક અભિગમ અને સામાજિક સહભાગિતા હોય.”

વન્યજીવ સંરક્ષણ દિવસ માત્ર ઉજવણી માટે નથી;
તે કુદરતને બચાવવા માટે રાષ્ટ્રની એક સામૂહિક પ્રતિબદ્ધતા છે—જેમાં ગુજરાતે સૌથી તેજસ્વી ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે.

Author: samay sandesh