1.78 લાખ ખાતામાં રૂ. 74.23 કરોડ અને 83 હજાર ખાતામાં રૂ. 27.37 કરોડ વર્ષોથી અસ્પર્શિત — લોકોનું પૈસું બેંકોમાં સૂતું કેમ?
જામનગર/દ્વારકા:
રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI) દ્વારા જાહેર કરાયેલા તાજેતરના આંકડાઓએ સૌરાષ્ટ્રના બે મહત્ત્વના જિલ્લાઓ — જામનગર અને દેવભૂમિ દ્વારકા — વિશે એક ચોંકાવનારી અને ચિંતાજનક હકીકત રજૂ કરી છે. બેંક એકાઉન્ટમાં પડેલા કરોડો રૂપિયાં વર્ષોથી કોઈ ઉપાડતા જ નથી! આ રકમ માત્ર એક-બે વર્ષની નહીં, પરંતુ લાંબા સમયથી અનક્લેમ્ડ ડિપોઝિટ તરીકે બેંકમાં સૂતી રહી છે.
આંકડાઓ પ્રમાણે:
-
જામનગર જિલ્લામાં 1,78,129 બેંક ખાતાઓ
— જેમાં કુલ રૂ. 74.23 કરોડ જમા છે
— અને વર્ષોથી કોઈએ તેને સ્પર્શ્યું નથી. -
દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લામાં 83,147 બેંક ખાતાઓ
— જેમાં કુલ રૂ. 27.37 કરોડ જમા છે
— અને આ રકમ પણ લાંબા સમયથી ઉપકળે વગર મૌન પડી છે.
આ આંકડાઓ બહાર આવતાં જ બેંકિંગ ક્ષેત્રમાંથી લઈને સામાન્ય નાગરિકોમાં ચર્ચા, આશ્ચર્ય અને અનેક પ્રશ્નો ઊભા થયા છે. आखिर લોકોનું પૈસું બેંકમાં સુતું રહે તેનું કારણ શું હોઈ શકે?
શું છે ‘અનક્લેમ્ડ ડિપોઝિટ’?
આરબીઆઈનાં નિયમો મુજબ, કોઈપણ બેંક ખાતું ૧૦ વર્ષ સુધી અસ્પર્શિત, એટલે કે:
-
ખાતામાં કોઈ ટ્રાન્ઝેક્શન નહિ,
-
KYC અપડેટ નહિ,
-
કોઈ ડિપોઝિટ નહિ,
-
કોઈ ઉપાડ નહિ,
-
કોઈ લોન કટોકટી નહિ,
-
કોઈ ઈન્ટરનેટ બેન્કિંગ એક્ટિવિટી નહિ,
તો તે ખાતું ‘Unclaimed Deposit’ ગણવામાં આવે છે. આવી તમામ રકમ બેંકો આરબીઆઈના DEP (Depositor Education and Awareness Fund) માં ટ્રાન્સફર કરે છે.
પરંતુ આ પૈસા ગુમાવતા નથી — ખાતાધારે દાયકા પછી પણ પુરાવા સાથે પોતાનો દાવો કરી શકે છે.
જામનગર: 74.23 કરોડ સૂતું કેમ?
જામનગર એક મોટું ઔદ્યોગિક, શૈક્ષણિક અને પોર્ટ-સેન્ટ્રિક જિલ્લો હોવા છતાં અહીં 1.78 લાખ જેટલા ખાતા સુતા હોવા ચોંકાવનારા છે. બેન્કર્સ મુજબ, આ માટે કેટલાંક મુખ્ય કારણો જવાબદાર છે:
1. જૂના ખાતેદારોનું અવસાન — વારસદારો અજાણ
ક્યાસામાંથી મોટો ભાગ એવા ખાતાઓનો છે જેમાં ખાતેદારનું અવસાન થઈ ગયું હોય અને પરિવારને ખાતાની જાણ ન હોય.
2. સ્થળાંતરના કિસ્સા
જામનગરના હજારો લોકો રોજગારી માટે મુંબઈ, સુરત, અમદાવાદ, રાજકોટ કે વિદેશ જાય છે. જૂના ખાતાને ભૂલી જાય છે.
3. પ્રાથમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓનાં ‘શાળા ખાતા’
સરકારી યોજના હેઠળ ખુલેલા બાળકોના ખાતાઓમાં વર્ષો સુધી કોઈ ટ્રાન્ઝેક્શન નથી.
4. પાન કાર્ડ/આધાર લિંક ન હોવાથી KYC સમસ્યા
KYC અધૂરું હોય તો ખાતું dormancy માં ચાલે જાય છે.
5. નાના-મોટા ઔદ્યોગિક શ્રમિકોના ખાતા
કારખાનામાં કામ કરતા લોકો નોકરી બદલતા ખાતા ભૂલી જાય છે અથવા મર્જ નથી કરતા.
દ્વારકા જિલ્લામાં 27.37 કરોડ સૂતું — કારણો થોડાં જુદા
દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લો પોરબંધર–જામનગરની વચ્ચે આવેલ ધાર્મિક, દરિયાકિનારી તથા કૃષિ આધારિત વિસ્તાર છે. અહીંનાં 83 હજાર ખાતાઓ નિષ્ક્રિય થવાના ખાસ કારણો:
1. ખેતી આધારિત પરિવારના જુના સેવિંગ્સ ખાતાઓ
પાક વીમો, સરકારી સબસીડી અથવા ખેડૂત ક્રેડિટ સ્કીમ હેઠળ ખુલેલા ખાતાઓ વર્ષોથી વપરાતા નથી.
2. પ્રવાસીઓ તથા યાત્રાળુઓના ખાતા
કેટલાક યાત્રાળુઓ દ્વારકા ખાતે ખોલેલા નાના-મોટા ખાતાઓ ભૂલી જાય છે.
3. શિક્ષણ અથવા લગ્ન માટે ખુલેલા તાત્કાલિક ખાતાઓ
4. વિદેશમાં વસતા NRI પરિવારના અસ્પર્શિત ખાતા
આટલી મોટી રકમ સૂતી રહેતી હોય તો શું થાય?
✔ બેંક માટે ભાર
અનક્લેમ્ડ ડિપોઝિટ બેંક માટે ‘non-performing liability’ સમાન છે.
✔ દેશની અર્થવ્યવસ્થાને નુકસાન
આ રકમ અર્થવ્યવસ્થામાં સક્રિય રીતે વાપરાતી નથી.
✔ લોકો પોતાનું સાચું પૈસું ગુમાવે છે
મોટાભાગના પરિવારોને તો ખબર પણ નથી કે તેમના નામે અથવા પિતા-દાદાના નામે બેંક પૈસા પડ્યા છે.
આરબીઆઈએ હવે કડક પગલાં લીધાં
સમસ્યાની ગંભીરતા સમજીને આરબીઆઈએ બેંકોને ફરમાન આપ્યું છે કે તેઓ:
-
જૂના ખાતેદારોને ફોન, SMS, ઈમેઈલ,
-
ગામમાં નોટિસ,
-
જિલ્લા અખબારોમાં જાહેરાતો,
-
લોકસભામાં જાહેર કરેલ ડેટા પારદર્શક બનાવે
અને લોકોને પોતાના જૂના ખાતાઓ જગાડવા અપીલ કરે.
સાથે જ U-DiC (Unclaimed Deposits Information Centralised Portal) શરૂ કરવામાં આવ્યો છે જ્યાં કોઈપણ વ્યક્તિ પોતાનું PAN, આધાર, મોબાઇલ નંબર નાખીને જોઈ શકે છે કે તેમના નામે ક્યાંક જૂનું બેંક ખાતું છે કે નહીં.
જનતાને કયો પગલું ભરવું જોઈએ?
● તમારા અને તમારા પરિવારના બધા જૂના બેંક પાસબુક તપાસો
● ખાતા ધારકનું અવસાન થયું હોય તો મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર અને વારસદારોના દસ્તાવેજો સાથે દાવો કરો
● UDiC પોર્ટલ પર ચેક કરો
● ખાતા ને નિયમિત સક્રિય રાખો
● KYC અનિવાર્ય રીતે અપડેટ કરો
અમુક વાસ્તવિક કિસ્સાઓ — જે સ્થિતિની ગંભીરતા બતાવે છે
જામનગરમાં એક વૃદ્ધાના પુત્રને તેના પિતાના 17 વર્ષ જુના ખાતામાંથી રૂ. 1.9 લાખ મળ્યા.
દ્વારકામાં એક NRI પરિવારે અમેરિકા જવા પહેલા ખોલેલું ખાતું 15 વર્ષ બાદ મળ્યું, જેમાં રૂ. 42 હજાર હતા.
અમુક વિદ્યાર્થીઓને પોતાના માતા–પિતાએ બાળપણમાં ખોલેલા ‘બાલિકા બચત ખાતા’ વિશે ખબર જ નહોતી.
જામનગર–દ્વારકા જિલ્લાઓ માટે ચેતવણીનું ઘંટડું
આ બે જિલ્લાઓમાં મળીને:
2,61,276 ખાતાઓ
અને
રૂ. 101.60 કરોડ
સૂતું રહેવું એ માત્ર બેંકિંગ મુદ્દો નથી — પરંતુ લોકોની અજાણ, બેદરકારી અને અવેરેનેસના અભાવનો જીવંત પુરાવો છે.
શું રકમ ગુમાઈ જાય છે? — નહીં!
અનક્લેમ્ડ ડિપોઝિટમાં ગયેલા પૈસા ગુમાતા નથી. વર્ષો પછી પણ ખાતાધારક અથવા કાયદેસરના વારસદાર પુરાવા સાથે પૈસાનો દાવો કરી શકે છે.
મોટિવ માત્ર એક — જનજાગૃતિ વધારવી અને લોકોના અધિકારનું રક્ષણ કરવું.
