સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટીના સર્જક, વિખ્યાત શિલ્પકાર રામ સુતારનું ૧૦૦ વર્ષની વયે નિધન ભારતીય શિલ્પકલા જગતમાં શોકની લહેર, એક યુગનો અંત.

નોઈડા | ભારતીય કલા, સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસને શિલ્પ સ્વરૂપ આપનાર, દુનિયાની સૌથી ઊંચી પ્રતિમા સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટીના સર્જક, વિશ્વવિખ્યાત મૂર્તિકાર રામ વાંજી સુતારનું ૧૦૦ વર્ષની વયે નિધન થયું છે. લાંબા સમયથી અસ્વસ્થ રહેલા રામ સુતારે બુધવારે મધ્યરાત્રિએ નોઈડામાં તેમના નિવાસસ્થાને અંતિમ શ્વાસ લીધા. તેમના અવસાનથી માત્ર ભારત જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વના શિલ્પકલા જગતમાં ઊંડો શોક પ્રસરી ગયો છે.

રામ સુતારનું જીવન માત્ર એક કલાકારનું જીવન નહોતું, પરંતુ ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંઘર્ષ, મહાન નેતાઓ, સાંસ્કૃતિક વારસા અને રાષ્ટ્રીય ગૌરવને પથ્થર અને ધાતુમાં જીવંત કરનાર એક મહાન યાત્રા હતી. તેમના અવસાન સાથે ભારતીય શિલ્પકલા ઇતિહાસનો એક સુવર્ણ અધ્યાય પૂર્ણ થયો છે.

ગરીબીમાંથી વૈશ્વિક ખ્યાતિ સુધીની સફર

૧૯ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૨૫ના રોજ મહારાષ્ટ્રના ધુલિયા જિલ્લાના ગોંડુર ગામમાં એક ગરીબ પરિવારમાં જન્મેલા રામ વાંજી સુતારનું બાળપણ અત્યંત સંઘર્ષભર્યું હતું. બાળપણથી જ માટી, પથ્થર અને લાકડામાંથી આકાર ઘડવાની તેમની અસાધારણ પ્રતિભા સૌનું ધ્યાન ખેંચતી. આ પ્રતિભાએ તેમને મુંબઈની પ્રતિષ્ઠિત જેજે સ્કૂલ ઑફ આર્ટ એન્ડ આર્કિટેક્ચર સુધી પહોંચાડ્યા, જ્યાંથી તેઓ ગોલ્ડ મેડલિસ્ટ તરીકે પાસ થયા.

કલા પ્રત્યેની અખૂટ નિષ્ઠા અને અવિરત મહેનતે તેમને ભારતના સૌથી વિશ્વસનીય અને પ્રસિદ્ધ શિલ્પકારોમાં સ્થાન અપાવ્યું. ૧૯૯૦ બાદ તેમણે નોઈડામાં પોતાનું સ્ટુડિયો સ્થાપિત કર્યું અને ત્યાંથી જ અનેક ઐતિહાસિક શિલ્પોનું સર્જન કર્યું.

સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટી: વિશ્વમાં ભારતની ઓળખ

રામ સુતારની કારકિર્દીનું શિખર એટલે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની ૧૮૨ મીટર ઊંચી સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટી. ગુજરાતના કેવડિયામાં નર્મદા નદીના કાંઠે ઊભેલી આ પ્રતિમા આજે માત્ર ભારતની નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વની ઓળખ બની ગઈ છે.
આ મહાકાય પ્રતિમાનું ડિઝાઇન અને કલાત્મક માર્ગદર્શન રામ સુતાર અને તેમના પુત્ર અનિલ સુતાર દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું.

લગભગ ૯૩ વર્ષની ઉંમરે આ મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ કરીને રામ સુતારે સાબિત કરી દીધું કે ઉમર ક્યારેય પ્રતિભાની મર્યાદા બની શકતી નથી. સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટી ભારતની એકતા, દ્રઢ સંકલ્પ અને રાષ્ટ્રીય ગૌરવનું જીવંત પ્રતીક છે.

મહાત્મા ગાંધીથી સરદાર પટેલ સુધી – શિલ્પોમાં જીવંત ઇતિહાસ

રામ સુતારને ખાસ કરીને મહાત્મા ગાંધીની પ્રતિમાઓ માટે વિશેષ ઓળખ મળી હતી. તેમણે ગાંધીજીની ૩૫૦થી વધુ પ્રતિમાઓ તૈયાર કરી હતી, જે આજે ભારત સહિત વિશ્વના અનેક દેશોમાં સ્થાપિત છે. સંસદ ભવનમાં સ્થાપિત ગાંધીજીની પ્રતિમા પણ રામ સુતારની જ કળાકૃતિ છે.

આ ઉપરાંત તેમણે:

ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરની અનેક પ્રતિમાઓ
પૂણે ખાતે છત્રપતિ સંભાજી મહારાજની ૧૦૦ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા
બેંગલુરુ આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ પર ૧૦૮ ફૂટ ઊંચી કેમ્પેગૌડા પ્રતિમા
ભાકરા નાંગલ ડેમ પર મજૂરોની મહેનત દર્શાવતી ૫૦ ફૂટ ઊંચી કાંસાની પ્રતિમા
ચંબલ નદી પર ૪૫ ફૂટ ઊંચું સ્મારક

સહિત અنےકો ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક શિલ્પોનું સર્જન કર્યું હતું.

પ્રાચીન વારસાની પુનઃસ્થાપનામાં યોગદાન

રામ સુતારે માત્ર નવી પ્રતિમાઓ જ નથી બનાવી, પરંતુ ભારતના પ્રાચીન વારસાની સંરક્ષણમાં પણ મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું હતું. તેમણે અજંતા-ઇલોરાની ગુફાઓમાં અનેક પ્રાચીન શિલ્પોની પુનઃસ્થાપનામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી, જેના કારણે ભારતની ઐતિહાસિક ધરોહર વધુ મજબૂત બની.

પુરસ્કારો અને સન્માનોની શૃંખલા

રામ સુતારને તેમની અદ્વિતીય કલાસેવા બદલ અનેક રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય સ્તરના સન્માનો મળ્યા હતા:

પદ્મશ્રી (૧૯૯૯)
પદ્મભૂષણ (૨૦૧૬)
અને તાજેતરમાં મહારાષ્ટ્ર સરકારનો સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન – મહારાષ્ટ્ર ભૂષણ પુરસ્કાર

ખાસ વાત એ છે કે તાજેતરમાં જ મહારાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી દેવેન્દ્ર ફડણવીસ સમગ્ર મંત્રીમંડળ સાથે નોઈડામાં રામ સુતારના નિવાસસ્થાને જઈને તેમને મહારાષ્ટ્ર ભૂષણ પુરસ્કાર એનાયત કર્યો હતો. આ સન્માન તેમના જીવનકાળની એક મોટી સિદ્ધિ તરીકે જોવામાં આવે છે.

અંતિમ સંસ્કાર આજે

રામ સુતારના પુત્ર અને જાણીતા શિલ્પકાર અનિલ સુતારએ મીડિયાને જણાવ્યું કે,
“ઘણાં દુઃખ સાથે જણાવવું પડે છે કે અમારા પિતાશ્રી રામ વાંજી સુતારનું ૧૭ ડિસેમ્બરની મધ્યરાત્રિએ અવસાન થયું છે. તેમના અંતિમ સંસ્કાર ગુરુવારે નોઈડાના સેક્ટર ૯૪માં કરવામાં આવશે.”

દેશભરમાં શોકની લાગણી

રામ સુતારના અવસાન બાદ વડાપ્રધાન, મુખ્યમંત્રીઓ, રાજકીય નેતાઓ, કલાકારો અને સાંસ્કૃતિક સંસ્થાઓએ શોક વ્યક્ત કર્યો છે. સોશિયલ મીડિયા પર તેમને “ભારતની આત્માને શિલ્પમાં ઉતારનાર મહાન કલાકાર” તરીકે શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવી રહી છે.

એક યુગનો અંત, પરંતુ વારસો અમર

શિલ્પકાર રામ સુતાર હવે આપણી વચ્ચે નથી, પરંતુ તેમના દ્વારા સર્જાયેલા શિલ્પો, ખાસ કરીને સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટી, તેમને સદાય અમર રાખશે.
તેમનું જીવન આવનારી પેઢીઓના કલાકારો માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત બની રહેશે – ગરીબીમાંથી ઉઠીને વિશ્વવિખ્યાત બનવાની, ઉમરથી પરે જઈને સર્જન કરવાની અને ભારતના ગૌરવને વૈશ્વિક સ્તરે ઉજાગર કરવાની પ્રેરણા.

રામ સુતાર – શિલ્પમાં જીવંત રહેનાર અમર કળાકાર.