અલંકાર સિનેમા તોડી પાડાયુંઃ મુંબઈના સિંગલ-સ્ક્રીન યુગના પડઘમો હવે સ્મૃતિઓમાં જ બાકી

મુંબઈ – સપના અને ફિલ્મોનું શહેર. મુંબઈ એટલે બોલીવૂડનું ઘર, સિનેપ્રેમીઓનું મક્કમ સ્થાન અને અનગિનત સપનાઓને પડદા પર જીવતું કરતું માયાનગરી. અહીંનો ફિલ્મ ઉદ્યોગ માત્ર મનોરંજન જ નહીં પરંતુ આર્થિક, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક જીવન સાથે એટલો ગુંથાયેલો છે કે મુંબઈની ઓળખ જ ફિલ્મો વિના અધૂરી છે. પરંતુ આ શહેરના હૃદયમાં આવેલા ઘણા જૂના સિંગલ-સ્ક્રીન થિયેટરો આજે ઇતિહાસ બની રહ્યા છે. તાજેતરમાં, એ જ ગાથાનું વધુ એક પાનું સમાપ્ત થયું – ગિરગાવ અને ગ્રાન્ટ રોડ વચ્ચે આવેલા ઐતિહાસિક ‘અલંકાર સિનેમા’ને તોડી પાડવામાં આવ્યું.

અલંકાર સિનેમા: એક સમયનું તેજસ્વી નામ

અલંકાર સિનેમા, જે દાયકાઓ સુધી મુંબઈના મધ્ય વિસ્તારમાં મનોરંજનનો મુખ્ય સ્ત્રોત હતું, માત્ર ફિલ્મ જોવાનું સ્થાન નહોતું, પણ અનેક પેઢીઓની લાગણીઓ, યાદો અને સામાજિક જીવનનું કેન્દ્ર હતું.
આ થિયેટરનો ભવ્ય લોબી, લાલ કાર્પેટવાળો પ્રવેશદ્વાર, ટિકિટ માટે ઉભી થતી લાંબી લાઈનો અને ઇન્ટરવલ દરમ્યાન પોપકોર્ન કે સમોસાની સુગંધ – આ બધું મળીને એક એવો અનુભવ આપતું કે જે આજના મલ્ટિપ્લેક્સની ચમકદાર સુવિધાઓ છતાં અનન્ય ગણાય.

અલંકારના ચોક્કસ સ્થાપનાકાળ અંગે જાહેર રેકોર્ડ ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ અંદાજે તે 20મી સદીના મધ્યભાગથી કાર્યરત રહ્યું હોવાનું કહેવાય છે. તેણે હજારો ફિલ્મોનું પ્રદર્શન કર્યું હતું – કાળા-સફેદથી લઈને રંગીન, આર.કે. સ્ટુડિયોની કલાત્મક કૃતિઓથી લઈને 80-90ના દાયકાના મસાલેદાર બ્લોકબસ્ટર સુધી.

સિંગલ-સ્ક્રીન થિયેટરોનું સ્વર્ણયુગ

70-80ના દાયકામાં, મુંબઈમાં સિંગલ-સ્ક્રીન થિયેટરોનું એક વિશાળ નેટવર્ક હતું.

નોવેલ્ટી, મિનર્વા, લિબર્ટી, સેન્ટ્રલ, મેજેસ્ટિક જેવા થિયેટરોમાં ફિલ્મ જોવી એક તહેવાર જેવી ઘટના હતી.
પરિવાર સાથે અઠવાડિયાના અંતે થિયેટર જવું એટલે એક સામાજિક વિધિ.
ઘણીવાર લોકો advance ટિકિટ બુક કર્યા વિના સીધા કાઉન્ટર પર પહોંચી લાઈનમાં ઊભા રહેતા.

અલંકાર સિનેમા આ જ શ્રેણીનો એક પ્રતીક હતું. ખાસ કરીને ગિરગાવ અને ગ્રાન્ટ રોડ વિસ્તારમાં રહેતા લોકો માટે તે સહેલાઈથી પહોંચાય તેવું સ્થળ હતું.

અલંકારનો સામાજિક પરિચય

માત્ર ફિલ્મ જ નહીં, પરંતુ અલંકાર જેવા થિયેટરો એક સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર પણ હતા.

અહીં લોકો માત્ર મૂવી જોતાં ન હતાં, પરંતુ મિત્રો, સગાં-વહાલાઓને મળવાની તક પણ મળતી.
યુવા પેઢી માટે તે પ્રથમ ડેટનો અનુભવ પણ બનતું.
તહેવારો, ખાસ કરીને દિવાળી કે ઈદ દરમ્યાન, નવા રિલીઝ જોવા થિયેટરોમાં ભીડ ઉમટી પડતી.

અલંકારનું બંધ થવું એટલે માત્ર એક બિલ્ડિંગનું ખતમ થવું નહીં, પણ એ સમગ્ર સામાજિક જીવનના એક યુગનો અંત છે.

શા માટે થયું બંધ?

અલંકાર સિનેમાના તોડી પાડવાના ઘણા કારણો છેઃ

મલ્ટિપ્લેક્સનો ઉદય
- 2000 બાદ મલ્ટિપ્લેક્સ સંસ્કૃતિએ દર્શકોની પસંદગી બદલી નાખી.
- આધુનિક સગવડો – AC, લક્ઝરી બેઠકો, ફૂડ કોર્ટ, પાર્કિંગ સુવિધા –એ લોકોનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
- એક જ સ્થળે અનેક ફિલ્મો જોવા મળી શકતી હોવાને કારણે મલ્ટિપ્લેક્સ વધુ લોકપ્રિય બન્યા.
રિયલ એસ્ટેટનું દબાણ
- મુંબઈમાં જમીનનું મૂલ્ય આકાશને અડી રહ્યું છે.
- થિયેટરના વિશાળ પ્લોટ પર મોલ, કોમર્શિયલ કોમ્પ્લેક્સ કે રહેણાંક ટાવર બાંધવા ડેવલપરો વધુ ઇચ્છુક બન્યા.
ઘટતી આવક અને પ્રેક્ષકોની સંખ્યા
- સિંગલ-સ્ક્રીન થિયેટરોનું રીનોવેશન ખર્ચાળ હતું.
- નવા યુગની પેઢીને મોટા ભાગે OTT અને મલ્ટિપ્લેક્સ તરફ આકર્ષણ.

આ બધા પરિબળોએ મળી અલંકાર જેવા થિયેટરોને જીવવા જગ્યા જ નથી છોડી.

નોવેલ્ટીથી ન્યૂ એમ્પાયર સુધી: પડી ગયેલી સામ્રાજ્યની કહાની

અલંકારના તોડી પાડવાના સમાચારથી પહેલા જ મુંબઈએ ઘણા અન્ય થિયેટરો ગુમાવ્યા છેઃ

નોવેલ્ટી સિનેમા – 80 વર્ષ ચાલ્યા પછી 2006માં બંધ. આજે ત્યાં “નોવેલ્ટી ચેમ્બર્સ” નામની વ્યાપારી ઇમારત છે.
ન્યૂ એમ્પાયર – 20મી સદીની શરૂઆતમાં લાઇવ થિયેટરથી શરૂ, બાદમાં સિનેમાહોલમાં રૂપાંતરિત. પરંતુ નાણાકીય નુકસાનને કારણે 2014માં બંધ.
મેજેસ્ટિક, સેન્ટ્રલ, મિનર્વા – એક પછી એક તોડી પાડાયા અથવા અન્ય ઉપયોગમાં લેવાયા.

અલંકારનું નામ હવે આ યાદીમાં જોડાઈ ગયું છે.

જૂની યાદો અને નૉસ્ટેલ્જિયા

અલંકાર સિનેમા સાથે જોડાયેલી અનેક વ્યક્તિગત યાદો આજે લોકો શેર કરી રહ્યા છેઃ

“અમે કોલેજ બંક કરીને અલંકારમાં ફિલ્મ જોવા જતા. એ લાઇનોમાં ઊભા રહી ટિકિટ લેવાની મજા જ કઈક અલગ હતી.” – એક નિવૃત્ત પ્રેક્ષક.
“મારા માતા-પિતા અહીં પહેલીવાર ફિલ્મ જોવા ગયા હતા. અમારા પરિવાર માટે આ સ્થાન લાગણીભર્યું હતું.” – એક સ્થાનિક રહેવાસી.

આવાં countless કિસ્સાઓ એ સાબિત કરે છે કે થિયેટર ફક્ત ઈમારત નહીં પરંતુ જીવનનો એક ભાગ હતું.

સાંસ્કૃતિક ઓળખ પર અસર

મુંબઈની ઓળખ ફિલ્મો અને થિયેટરો સાથે અતૂટ રીતે ગૂંથાયેલી છે.

સિંગલ-સ્ક્રીન થિયેટરો શહેરની સ્થાપત્ય કલાની વિશિષ્ટતા દર્શાવતા હતા.
આજે મલ્ટિપ્લેક્સ standardized છે – દરેક જગ્યા પર એકસરખા દેખાતા.
પરંતુ અલંકાર કે મિનર્વા જેવા થિયેટરોની આર્કિટેક્ચર, ઈન્ટિરિયર અને લાઇટિંગ બધું અનન્ય હતું.

અલંકારના ગાયબ થવાથી મુંબઈના સાંસ્કૃતિક નકશામાં ખાલીપો ઉભો થયો છે.

OTT પ્લેટફોર્મ્સ અને મનોરંજનની નવી દુનિયા

તાજેતરના વર્ષોમાં OTT પ્લેટફોર્મ્સ – નેટફ્લિક્સ, એમેઝોન પ્રાઈમ, હોટસ્ટાર –એ પણ દર્શકોને ઘરમાં બેઠા ફિલ્મો અને વેબસિરીઝનો ખજાનો પૂરો પાડ્યો છે.

સિનેમાઘરોની સરખામણીએ તે સસ્તું અને સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ.
ખાસ કરીને કોરોનાકાળ બાદ લોકોની થિયેટર તરફ આવવાની આદત ઘટી ગઈ.

આ પરિસ્થિતિએ સિંગલ-સ્ક્રીન માટે જીવવું વધુ મુશ્કેલ બનાવી દીધું.

આગળ શું?

અલંકાર સિનેમા હવે તોડી પાડવામાં આવ્યું છે. તેના પ્લોટ પર કદાચ નવો કોમર્શિયલ કોમ્પ્લેક્સ કે રેસિડેન્શિયલ ટાવર ઊભો થશે.
પણ પ્રશ્ન એ છે – શું આ શહેર પોતાની સાંસ્કૃતિક વારસો ગુમાવી રહ્યું નથી?

વિશેષજ્ઞો માને છે કે સરકાર કે હેરિટેજ સોસાયટીઓએ ઓછામાં ઓછું થોડા થિયેટરોને હેરીટેજ સ્ટેટસ આપીને સાચવવા જોઈએ.
વિશ્વના અનેક શહેરોમાં, જેમ કે પેરિસ કે લંડનમાં, જૂના થિયેટરોને સુધારીને આજેય ચાલુ રાખવામાં આવ્યા છે. મુંબઈમાં પણ તે શક્ય હતું, જો રાજકીય ઇચ્છાશક્તિ અને સામાજિક જાગૃતિ હોય.

સમાપ્તિ

અલંકાર સિનેમાના તોડી પાડવાના સમાચાર માત્ર એક ઈમારતના અંતનો ઇશારો નથી, પરંતુ મુંબઈના સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનનું પ્રતિબિંબ છે.
એક સમયનું તેજસ્વી સિનેમા હવે માત્ર તસવીરો, યાદો અને કિસ્સાઓમાં જ જીવંત રહેશે.

આજના મલ્ટિપ્લેક્સ ભલે આરામ આપે, પણ તેઓ કદી પણ તે જૂની દુનિયાની જાદુઈ સુગંધ નહીં આપી શકે – જ્યાં એક જ પડદે આખું શહેર સપનાઓ સાથે જીવતું હતું.