મુંબઈ આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ પર કસ્ટમ વિભાગે તાજેતરમાં એવી ઘટના બહાર પાડી છે જે માત્ર કાયદાકીય નહીં પરંતુ પર્યાવરણિક દ્રષ્ટિએ પણ ચોંકાવનારી ગણાય. થાઈલેન્ડના બેન્કોકથી આવેલા એક વિદેશી મુસાફર પાસેથી દુર્લભ અને લુપ્તપ્રાય જાતિના બે સિલ્વરી ગિબન વાંદરા જપ્ત કરવામાં આવ્યા છે. આમાંથી એક ગિબનનું મૃત્યુ પણ થયું છે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય વન્યજીવન ચોરીના કાળા કારોબારનું જીવંત ઉદાહરણ બની ગયું છે.
✈️ ગુપ્ત માહિતીના આધારે કસ્ટમ્સની મોટી કાર્યવાહી
મુંબઈ એરપોર્ટ પર તહેનાત કસ્ટમ્સ વિભાગને ગુપ્ત સૂત્રો દ્વારા માહિતી મળી હતી કે બેન્કોકથી આવી રહેલો એક મુસાફર દુર્લભ પ્રાણીની ચોરીના રેકેટ સાથે સંકળાયેલો છે. આ આધારે એર ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (AIU)ના અધિકારીઓએ ચોક્કસ ઇનપુટના આધારે મુસાફર પર નજર રાખી. મુસાફર જ્યારે કસ્ટમ ચેકિંગ માટે લાઈન પાર કરી રહ્યો હતો ત્યારે તેના સામાનની વિગતવાર તપાસ શરૂ કરવામાં આવી.
તપાસ દરમિયાન અધિકારીઓને એક ટ્રોલી બેગમાં ટોપલી જેવી વ્યવસ્થા દેખાઈ. બેગ ખોલતાં અંદરથી બે નાના વાંદરો જોવા મળ્યા. તપાસમાં ખુલ્યું કે તે સિલ્વરી ગિબન જાતિના છે — જે દુનિયામાં સૌથી વધુ લુપ્ત થતી પ્રજાતિમાંની એક છે.
🐒 દુર્લભ પ્રજાતિની હેરાફેરી – એકનું મૃત્યુ સ્થળ પર જ
અધિકારીઓએ બેગ ખોલતા જ જોયું કે વાંદરામાંથી એકની હાલત અત્યંત નાજુક હતી. હવાઈ મુસાફરી દરમિયાન ઓક્સિજનની અછત, બંધ ટોપલીમાં શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી અને તાપમાનના ફેરફારને કારણે થોડા મિનિટોમાં જ તેનું મૃત્યુ થયું. બીજો ગિબન જીવતો મળી આવ્યો હતો પરંતુ તે પણ ગંભીર તબિયતમાં હતો. તરત જ તેને વન્યજીવન બચાવ કેન્દ્રમાં મોકલવામાં આવ્યો, જ્યાં તેની તબીબી સારવાર ચાલી રહી છે.
એક વરિષ્ઠ કસ્ટમ અધિકારીએ જણાવ્યું કે —
“આવા પ્રાણીઓ લાંબા સમય સુધી બંધ જગ્યામાં રહી શકતા નથી. હવાઈ મુસાફરી દરમિયાન તેમનું મૃત્યુ થવાની સંભાવના ખૂબ ઊંચી હોય છે. જો તેઓ જીવતા રહી જાય તો પણ, પોતાના કુદરતી નિવાસસ્થાનની બહાર જીવંત રહેવી મુશ્કેલ હોય છે.”
🌍 સિલ્વરી ગિબન શું છે?
સિલ્વરી ગિબન, જેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Hylobates moloch છે, ઈન્ડોનેશિયાના જાવા ટાપુમાં જોવા મળે છે. તેની ઓળખ તેના વાદળી-રાખોડી રંગના નરમ ફરથી થાય છે. આ વાંદરો અત્યંત બુદ્ધિશાળી, સામાજિક અને માણસ જેવો દેખાવ ધરાવતો ગણાય છે.
આ પ્રજાતિની વસ્તી હાલ ખૂબ જ ઓછી રહી છે. IUCN (International Union for Conservation of Nature) અનુસાર, વિશ્વભરમાં માત્ર 2,500 જેટલા સિલ્વરી ગિબન જંગલોમાં જીવતા બાકી રહ્યા છે. આ કારણે તેને “Endangered Species” તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યો છે.
વન્યજીવન નિષ્ણાતોના જણાવ્યા મુજબ, આ પ્રાણીઓ સામાન્ય રીતે ઉષ્ણકટિબંધ વનોમાં રહે છે. તેમની ઉંચી ઝાડ પર રહેવાની ટેવ હોય છે અને તેઓ ખોરાક માટે મુખ્યત્વે ફળો અને પાંદડાં પર નિર્ભર રહે છે. આવા પ્રાણીઓને ચોરીથી કેદમાં રાખવાથી તેમનું જીવન જોખમમાં મુકાય છે.
🕵️♂️ કસ્ટમ્સની પૂછપરછમાં ચોંકાવનારા ખુલાસા
પ્રાથમિક પૂછપરછમાં આરોપીએ સ્વીકાર્યું કે તે મલેશિયાથી થાઈલેન્ડ ગયો હતો અને ત્યાંથી ભારત પહોંચ્યો હતો. થાઈલેન્ડના એક સિન્ડિકેટના સભ્યે તેને આ પ્રાણીઓ ભરેલી બેગ સોંપી હતી. સિન્ડિકેટના સૂચન મુજબ તે બેગ મુંબઈ પહોંચાડવી હતી, જ્યાં કોઈ વ્યક્તિ તેને એરપોર્ટની બહારથી ઉઠાવી લેવાનો હતો.
આ માટે આરોપીને ફક્ત 10,000 રૂપિયા જેવી નાની રકમ આપવાની વચનબદ્ધતા કરવામાં આવી હતી. તપાસમાં એવું પણ ખુલ્યું કે આ જ ગેંગ અગાઉ પણ દુર્લભ પ્રાણી, પક્ષીઓ અને સર્પોની ચોરીના કેસોમાં સંડોવાયેલો છે.
📜 કાયદાકીય કાર્યવાહી – વન્યજીવન અધિનિયમ હેઠળ ધરપકડ
કસ્ટમ વિભાગે આ સમગ્ર ઘટનાને ગંભીર ગણાવી, આરોપી વિદેશી નાગરિક સામે Customs Act, 1962 અને Wildlife Protection Act, 1972 હેઠળ ગુનો નોંધ્યો છે. આ કાયદા મુજબ આવા ગુનામાં સાત વર્ષ સુધીની સજા અને ભારે દંડની જોગવાઈ છે.
અધિકારીઓએ જણાવ્યું કે હવે તપાસ એ દિશામાં આગળ વધી રહી છે કે શું આ એક માત્ર કુરિયર તરીકે ઉપયોગમાં લેવાયો હતો કે પછી આ નેટવર્કનો હિસ્સો હતો. આ માટે ઇન્ટરપોલ તથા વિદેશી ગુપ્તચર એજન્સીઓ સાથે સંકલન શરૂ કરાયું છે.
🚫 ભારત બનતું વન્યજીવન તસ્કરીનું ટ્રાંઝિટ હબ
આ કેસ કોઈ એકલદોકલ ઘટના નથી. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ભારત આંતરરાષ્ટ્રીય વન્યજીવન તસ્કરી માટે ટ્રાંઝિટ હબ બની રહ્યું છે. દક્ષિણ એશિયાના અનેક દેશોમાંથી દુર્લભ પ્રાણી, પક્ષીઓ, સાપ, વાંદરા વગેરેને ભારત મારફતે મધ્યપૂર્વ અથવા આફ્રિકા સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે.
2023માં જ મુંબઈ, ચેન્નઈ અને દિલ્હી એરપોર્ટ પર મળીને 40થી વધુ કિસ્સાઓમાં પેરટ, કાચબા, રેડ સૅન્ડ બોઆ સાપ, અને મકાઉ પૅરટ જેવી દુર્લભ પ્રજાતિઓ જપ્ત થઈ હતી.
🧠 નિષ્ણાતોનો ચેતાવણીભર્યો સંદેશ
પર્યાવરણવિદોનું કહેવું છે કે આવા કિસ્સાઓ માત્ર કાયદા ભંગ નથી, પરંતુ કુદરતના તંતુઓ સાથેની ખતરનાક ચેડાં છે.
પ્રાણી અધિકાર કાર્યકર્તા ડૉ. આરતી શાહના જણાવ્યા મુજબ –
“દરેક પ્રાણીનું પોતાના પર્યાવરણમાં સ્થાન હોય છે. જો એક જાતિ ખતમ થાય તો પર્યાવરણીય સંતુલન તૂટી પડે છે. ગિબન જેવા પ્રાણી ફળોના બીજ ફેલાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. તેમની ખોટ આખા જંગલને અસર કરે છે.”
💡 ભૂતકાળમાં બનેલા સમાન કિસ્સા
મુંબઈ એરપોર્ટ પર આ પ્રકારનો કિસ્સો પહેલો નથી. તાજેતરમાં જ, AIUએ બૅન્કોકથી આવેલા એક ભારતીય યુવકને બે કરોડ રૂપિયાના ડ્રગ્સ સાથે પકડી પાડ્યો હતો. તે ફક્ત ₹5000 માટે તસ્કરી કરવા તૈયાર થયો હતો.
એ જ રીતે, 2022માં કસ્ટમ્સે એક મુસાફર પાસેથી ફિલિપાઇન્સના દુર્લભ પેરટ્સ, તથા અન્ય વન્યજીવન પ્રજાતિઓ જપ્ત કરી હતી. આ તમામ કિસ્સાઓ દર્શાવે છે કે ગેરકાયદેસર નેટવર્ક કેવી રીતે માનવ લાલચ માટે કુદરતના ખજાનાને નાશ કરી રહ્યું છે.
⚖️ અંતમાં — એક પ્રશ્ન, માનવજાત માટે
આ સમગ્ર ઘટનાથી એક મોટો પ્રશ્ન ઊભો થાય છે — શું માનવજાતનું લાલચ કુદરતના સંતુલનથી વધુ મહત્વનું બની ગયું છે?
દુર્લભ પ્રાણીઓની ચોરી, વનવિહિનતા અને પ્રાણીઓના નિવાસસ્થાન પર માનવીય દખલના કારણે અનેક પ્રજાતિઓ લુપ્ત થવાની કગાર પર છે.
જ્યારે એક બેગમાં જીવતો પ્રાણી કેદ થાય છે અને મુસાફરી દરમિયાન તેનું મૃત્યુ થાય છે, ત્યારે તે ફક્ત કાયદાનો ભંગ નથી, પરંતુ માનવતાનો પણ અપમાન છે.
નિષ્કર્ષ : જીવને જીવતું રહેવા દો
મુંબઈ એરપોર્ટ પર પકડાયેલ આ કેસ એક ચેતવણી છે — વન્યજીવન ચોરી સામે કડક પગલાં લેવાની જરૂર છે. કસ્ટમ્સ અને વન વિભાગના સંયુક્ત પ્રયત્નો પ્રશંસનીય છે, પરંતુ સમાજ તરીકે પણ આપણને સમજવું પડશે કે પ્રાણી વેચાણ કે કેદમાં રાખવા જેવી પ્રવૃત્તિઓમાં સહભાગી થવું કુદરત વિરુદ્ધનો ગુનો છે.
જો આપણે આજે જાગી જઈએ, તો કદાચ આવતી પેઢી હજુ જંગલોમાં આ સિલ્વરી ગિબન જેવા અજોડ પ્રાણીઓને જીવતા જોઈ શકે.
નહીંતર — કુદરતના આ શાંતિના દૂત ફક્ત પુસ્તકોમાં બાકી રહી જશે.
