કબૂતરખાના વિવાદમાં હિંસક વળાંક: ભાઈંદરમાં જૈન વ્યક્તિ પર છરી વડે હુમલો કરવાનો પ્રયાસ, જાહેર આરોગ્ય સામે કાનૂની આદેશો છતાં નગરપાલિકાની ઉદાસીનતા

મુંબઈ મહાનગરના ઉપનગર ભાઈંદરમાં કબૂતર ખવડાવવાની વર્ષોથી ચાલતી પરંપરાને લઈ ઉદભવેલો વિવાદ હવે હિંસક સ્વરૂપ ધારણ કરી ગયો છે. બોમ્બે હાઈકોર્ટ દ્વારા ગેરકાયદેસર કબૂતરખાનાઓ અને જાહેર જગ્યાએ અનાજ ફેંકી કબૂતરોને ખવડાવવાની પ્રવૃત્તિ સામે સ્પષ્ટ કાર્યવાહી કરવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હોવા છતાં, મીરા-ભાઈંદર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની ઉદાસીનતાએ સ્થિતિને વધુ બગાડી છે. આ નિષ્ક્રિયતાનો પરિપાક એ થયો કે ભાઈંદર પશ્ચિમમાં એક અનાજ વેચનાર અને એક જૈન રહેવાસી વચ્ચે થયેલા ઝઘડામાં છરી વડે હુમલાનો પ્રયાસ થયો, જેને કારણે સમગ્ર વિસ્તાર અને ધર્મસંવેદનશીલ સમાજોમાં ભારે ચકચાર મચી ગઈ છે.

ઘટનાની શરૂઆત — કબૂતરખાના મુદ્દે વધતો વિવાદ

મુદ્દો કોઈ સામાન્ય ઝઘડો નહોતો. તેની મૂળ જડ ગેરકાયદેસર કબૂતર ખવડાવવાની પ્રવૃત્તિમાં છે, જે હવે મીરા-ભાઈંદર વિસ્તાર માટે જાહેર આરોગ્યની ગંભીર સમસ્યા બની ગઈ છે.
બોમ્બે હાઈકોર્ટે વર્ષ ૨૦૨૪માં જ આ મુદ્દે સુનાવણી દરમિયાન સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે કબૂતરોને અનાજ ખવડાવવાની પ્રવૃત્તિ સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે, કારણ કે તેમના માળા અને વિસર્જનથી અનેક શ્વાસરોગો ફેલાય છે. છતાં, મીરા-ભાઈંદર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનએ કોર્ટના આદેશો પર યોગ્ય પગલાં ભર્યા નથી.

આ વિવાદનો તાજો તબક્કો ભાઈંદર પશ્ચિમના ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર માર્ગ (૬૦ ફૂટ રોડ) પર આવેલા ઓમ શ્રી વિનાયક સોસાયટી અને નજીકના ગણપતિ મંદિર પાસે શરૂ થયો. ત્યાં એક અનાજ વિક્રેતા રોજ સવારે અને સાંજે ચણા, મગફળી તથા અનાજ ફેંકીને કબૂતરોને ખવડાવે છે. જેના કારણે સોંથી વધુ કબૂતરોનો ઝુંડ રોજ જાહેર માર્ગ પર ભેગો થાય છે, ગંદકી ફેલાય છે અને આસપાસના રહેવાસીઓ મુશ્કેલીમાં મુકાય છે.

રહેવાસીઓની ફરિયાદ છતાં કોઈ કાર્યવાહી નહીં

સ્થાનિક રહેવાસી ચેતન દવે, જે જૈન સમાજના સભ્ય છે, લાંબા સમયથી આ ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિ સામે અવાજ ઉઠાવી રહ્યા હતા. તેઓએ અનેક વખત નગરપાલિકા અને પોલીસને રજૂઆત કરી હતી કે આ ખવડાવાની પ્રવૃત્તિ પક્ષીજન્ય રોગો જેમ કે હિસ્ટોપ્લાઝમોસિસ અને ક્રિપ્ટોકોકોસિસ ફેલાવે છે, જે લોકોના શ્વાસ અને આંખોના આરોગ્ય માટે જોખમરૂપ છે.
તેમ છતાં કોઈ કાર્યવાહી હાથ ધરવામાં આવી ન હોવાથી, દવેએ પોતે જ અનાજ વેચનારને સમાધાનપૂર્વક સમજાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.

બિલાડીઓ અને કબૂતર વચ્ચેની સમસ્યાએ વિવાદને ચિંગારી આપી

દવેનું કહેવું હતું કે કબૂતરોની વધતી સંખ્યાને કારણે હવે બિલાડીઓ પણ એ વિસ્તારમાં વારંવાર આવવા લાગી હતી. કબૂતર પકડવા માટે બિલાડીઓ અનાજ વેચનારની દુકાનની બહાર આવેલી પ્લાસ્ટિકની છત પર ચડી જતા, જેના કારણે આસપાસ ગંદકી અને ચીસાચીસીનો માહોલ બનતો.
દવેએ શાંતિપૂર્ણ રીતે વિક્રેતાને કહ્યું કે “આ છત દૂર કરો, જેથી બિલાડીઓ કબૂતરો પર હુમલો ન કરે અને વિસ્તાર સ્વચ્છ રહે.”
પરંતુ આ વાત વિક્રેતાને ના ગમી. તેણે આ સલાહને “ધંધામાં દખલ” તરીકે લીધી અને ઉગ્ર બોલાચાલી શરૂ થઈ.

છરી વડે હુમલાનો પ્રયાસ — વિવાદ હિંસક બન્યો

વાદવિવાદ ગરમાયો અને અનાજ વિક્રેતાએ ગુસ્સામાં આવીને દવે પર દુર્વ્યવહાર શરૂ કર્યો.
સાક્ષીઓના જણાવ્યા મુજબ, વિક્રેતાએ દવેને ધમકાવતા કહ્યું કે “તું કોણ છે મને કબૂતર ખવડાવવાનું બંધ કરાવનારો?”
બોલાચાલી વચ્ચે તેણે અચાનક દુકાનની અંદરથી છરી કાઢી અને દવે પર હુમલો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો.
દવે કોઈ રીતે ભાગી જતાં તેમની જાન બચી ગઈ, પરંતુ લોકોના મતે જો સમયસર આસપાસના લોકો ન પડતાં તો ગંભીર દુર્ઘટના બની હોત.

પોલીસમાં ફરિયાદ નોંધાઈ

ઘટના બાદ ભાઈંદર પોલીસ સ્ટેશનમાં ફરિયાદ નોંધવામાં આવી.
પોલીસે દવેના નિવેદનના આધારે વિભાગ ૩૨૪ (હથિયાર વડે હુમલો કરવાનો પ્રયાસ), ૫૦૪ (જાહેર રીતે અપમાન) અને ૫૦૬ (ધમકી આપવી) જેવા ગંભીર કલમો હેઠળ ગુનો નોંધ્યો છે.
હાલ આરોપી વિક્રેતાની ધરપકડ કરવામાં આવી નથી, પરંતુ પોલીસે તપાસ શરૂ કરી છે.
સ્થાનિક લોકોમાં ગુસ્સો છે કે કબૂતર ખવડાવા જેવી સામાન્ય પ્રવૃત્તિ માટે લોકો છરી લઈને હુમલો કરે, તો એ શહેરમાં કાયદો અને વ્યવસ્થા ક્યાં છે?

જાહેર આરોગ્યની દ્રષ્ટિએ ગંભીર ચિંતા

તબીબી નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, કબૂતરના માળા અને પાંખોમાં રહેલા ફૂગજન્ય જીવાણુઓ (fungal spores) માનવમાં અનેક પ્રકારના શ્વાસરોગો પેદા કરે છે.
મુંબઈ અને આસપાસના વિસ્તારોમાં છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં કબૂતરજન્ય રોગોનું પ્રમાણ ૩૦% વધ્યું છે.
ભાઈંદર જેવી ઘીચ વસ્તીવાળા વિસ્તારોમાં આ પ્રવૃત્તિ અતિ જોખમી સાબિત થઈ શકે છે.

હાઈકોર્ટનો સ્પષ્ટ આદેશ હતો કે નગરપાલિકાઓએ કબૂતરખાના દૂર કરવા અને ખવડાવવાની જગ્યાઓ નિયંત્રિત કરવાની ફરજિયાત જવાબદારી લેવી પડશે.
પરંતુ મીરા-ભાઈંદર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન એ આદેશને કાગળ પર જ રાખી રહી છે.

નગરપાલિકાની નિષ્ક્રિયતા સામે વકીલો અને એનજીઓનો આક્રોશ

આ બનાવ બાદ સત્યકામ ફાઉન્ડેશનના એડવોકેટ કૃષ્ણ ગુપ્તાએ મ્યુનિસિપલ અધિકારીઓ સામે કડક કાર્યવાહી કરવાની માગણી કરી છે.
તેમણે જણાવ્યું —

“હાઈકોર્ટના સ્પષ્ટ આદેશો હોવા છતાં નગરપાલિકા આંખ મીંચી રહી છે. આ માત્ર અયોગ્ય વહીવટ નહીં, પણ કોર્ટના અવમાનના સમાન છે. જવાબદાર અધિકારીઓને તાત્કાલિક સસ્પેન્ડ કરવામાં આવે.”

તેમણે ઉમેર્યું કે કબૂતરખાના અને અનધિકૃત અનાજ વેચાણને કારણે શહેરમાં સ્વચ્છતાનો ભંગ થાય છે, જેના માટે મ્યુનિસિપલ કમિશનરને જવાબદાર ઠરાવવાની જરૂર છે.

ધાર્મિક અને રાજકીય રંગ — જૈન સમાજનો વિરોધ અને નવી પાર્ટી

આ મુદ્દાને ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ પણ નવો વળાંક મળ્યો છે.
જૈન સમાજ, જે હંમેશાં અહિંસા અને જીવદયાના સિદ્ધાંતોનું પાલન કરે છે, કબૂતર ખવડાવવાની પરંપરાને માન આપતા હોવા છતાં, ગેરવ્યવસ્થાને કારણે હવે પોતે જ વિવાદમાં ઘેરાયો છે.
હાલમાં બૃહન્મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (BMC)ની ચૂંટણી પહેલા જૈન સમાજના નેતાઓએ જાહેરાત કરી છે કે તેઓ પોતાની નવી રાજકીય પાર્ટી —
“શાંતિદૂત જનકલ્યાણ પાર્ટી (SDJKP)” બનાવશે.

આ પાર્ટીનું ચૂંટણી પ્રતીક “કબૂતર” રાખવામાં આવ્યું છે, જેને તેઓ “શાંતિનું પ્રતીક” કહે છે.
પાર્ટીનો મુખ્ય એજન્ડા પશુ સંરક્ષણ, કબૂતરખાનાઓનું રક્ષણ અને ધર્મની સ્વતંત્રતા રહેશે.
જૈન નેતાઓનું કહેવું છે કે તેમની માંગણીઓ અવગણાય છે અને અન્ય રાજકીય પક્ષો તેમનો અવાજ ઉઠાવતા નથી, તેથી તેમણે પોતાનો રાજકીય માર્ગ પસંદ કર્યો છે.

કાનૂની નિષ્ણાતોની દ્રષ્ટિએ

કાનૂની નિષ્ણાતો કહે છે કે હાઈકોર્ટના આદેશોને અવગણવી નગરપાલિકાની ગંભીર ભૂલ છે.
અનુછેદ ૨૧ મુજબ દરેક નાગરિકને સ્વચ્છ અને આરોગ્યપ્રદ પર્યાવરણમાં જીવવાનો અધિકાર છે.
જો નગરપાલિકા ઇચ્છાપૂર્વક કાર્યવાહી ટાળે, તો તે Contempt of Court હેઠળ જવાબદાર ઠરી શકે છે.

એડવોકેટ પ્રીતિ દલાલનું કહેવું છે —

“કબૂતર ખવડાવવાની બાબત માત્ર ધાર્મિક નથી, એ જાહેર આરોગ્ય અને નાગરિક અધિકારનો પ્રશ્ન છે. સરકાર અને મ્યુનિસિપલ તંત્રને આ મુદ્દે તાત્કાલિક સ્પષ્ટ નીતિ ઘડવી જોઈએ.”