ગરબો અને ગરબીની મૂળભૂત સમજ: પરંપરા, ઇતિહાસ અને આધુનિકતા સુધીનો રસપ્રદ સફર

ગુજરાતી સંસ્કૃતિમાં “ગરબો” અને “ગરબી” શબ્દો માત્ર નૃત્ય કે ગીત પૂરતા નથી, પરંતુ એ આપણા જીવનમૂલ્યો, ભક્તિભાવ, સામાજિક એકતા અને પરંપરાની એક ઊંડી ઝાંખી આપે છે. નવરાત્રિના પાવન દિવસો દરમિયાન જ્યારે દરેક ગલી, દરેક ખૂણે તાળીઓના ધબકારા અને દાંડિયાના ઘેરા અવાજો ગુંજે છે ત્યારે એના પાછળની ઈતિહાસગાથા, ધાર્મિક અર્થ અને સામાજિક સંદેશોને સમજવાની જરૂર છે.

આ લેખમાં આપણે ૩૦૦૦ શબ્દોની વ્યાપક ચર્ચા દ્વારા “ગરબો” અને “ગરબી”ના અર્થ, ઈતિહાસ, લોકપ્રિયતા, ધાર્મિક સંકેતો અને આધુનિક રૂપાંતરણને ઊંડાણપૂર્વક સમજવાનો પ્રયાસ કરીશું.

ગરબો શબ્દનો મૂળ અર્થ

‘ગરબો’ શબ્દ સંસ્કૃતના “દીપગર્ભ”માંથી આવ્યો છે. દીપગર્ભનો અર્થ છે “જેના ગર્ભમાં દીવો છે તેવો ઘડો”. આ ઘડામાંથી જ આગળ “ગરભો” અને અંતે “ગરબો” શબ્દ પ્રચલિત થયો. પ્રાચીન સમયમાં દીપ સાથેનો માટીનો ઘડો, જેમાં અનેક છિદ્રો કરેલા હોય, તે નવરાત્રિ દરમિયાન માથે કે મધ્યમાં રાખીને ભક્તિપૂર્વક નૃત્ય થતું. આ નૃત્યને જ “ગરબો” કહેવામાં આવતું.

દીપનો અર્થ છે પ્રકાશ, જ્ઞાન અને શક્તિ, જ્યારે ઘડો એ પ્રકૃતિનું પ્રતિક છે. આ રીતે ગરબો આપણા જીવનમાં જ્ઞાનપ્રકાશ અને માતૃશક્તિની મહિમાનો સંગમ છે.

ગરબીનો અર્થ

“ગરબી” શબ્દનો અર્થ “પુરુષો દ્વારા રમાતું નૃત્ય”. જયારે સ્ત્રીઓ તાળીઓ સાથે નૃત્ય કરે તેને “ગરબો” કહેવામાં આવે છે, અને પુરુષો પોતાની વિશિષ્ટ લય અને સ્ટાઇલમાં તાળીઓ સાથે રમે તેને “ગરબી”.
ગરબીમાં તીવ્રતા, જુસ્સો અને ઉર્જા જોવા મળે છે. આજકાલ ગરબી અને ગરબો શબ્દો ક્યારેક એકરૂપે વપરાય છે, પરંતુ મૂળભૂત રીતે એમાં લિંગ આધારિત ફરક હતો.

રાસ અને રાસડા

“રાસ”નો અર્થ છે વર્તુળાકાર નૃત્ય, જેમાં સ્ત્રી અને પુરુષ દાંડિયા પકડીને એક સાથે રમે છે. પ્રાચીન ગ્રંથોમાં રાસને અત્યંત આધ્યાત્મિક અને દૈવી સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે.
હરિવંશ ગ્રંથમાં શ્રીકૃષ્ણને “રાસેશ્વર” તરીકે ઓળખાવાયા છે. કૃષ્ણ અને ગોપીઓ વચ્ચેનો દૈવી નૃત્ય ‘મહા-રાસ’ તરીકે ઓળખાય છે.

તાળી સાથે રમાતો રાસ = તાળરાસક
દાંડિયા સાથે રમાતો રાસ = દંડરાસક
યુગલ સાથેનો રાસ = લતારાસક

આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, રાસ-રાસડા માત્ર મનોરંજન નૃત્ય નહોતું, પરંતુ તે એક સામૂહિક, ધાર્મિક અને સામાજિક એકતાનું પ્રતિક હતું.

ગરબા અને ભક્તિભાવ

ગરબાનો મૂળ તત્વ છે – માતૃશક્તિની ઉપાસના. નવરાત્રિ દરમ્યાન અંબા માતાની આરાધનામાં જે ગરબા ગવાય છે તેમાં માતાજીની શક્તિ, કરુણા, રક્ષણ અને ભક્તિનો સંદેશો છુપાયેલો છે.

પ્રાચીન સમયમાં, જ્યારે ભક્તિગીતો માત્ર મંદિર કે દરબારમાં મર્યાદિત હતા, ત્યારે કવિઓએ આ ગરબા દ્વારા ભક્તિને સામાન્ય જનજીવનમાં પ્રસરાવી. એ જ કારણ છે કે ગામડાંથી માંડીને શહેરોની ગલીઓમાં ગરબા લોકપ્રિય બન્યા.

વલ્લભ મેવાડા અને ગરબાનો લોકપ્રિય પ્રસાર

હવેલી સંગીતના કવિ વલ્લભ મેવાડાનો ઉલ્લેખ અહીં અતિ મહત્વનો છે. એકવાર જ્યારે તેઓ શ્રીનાથજીના દર્શન માટે ગયા, ત્યારે પૂજારીએ તેમને અટકાવી દીધા. આ ઘટનાથી તેઓ દુઃખી થયા અને મનમાં વિચાર્યું કે, “જો બાપ પોતાના સંતાનોને દર્શન નથી આપતો, તો શા માટે એની સ્તુતિ કરવી? તેના બદલે હું માતાજીની સ્તુતિ લખું.”

આ ભાવનાએ તેમને અંબા માતાના ગરબા રચવા પ્રેર્યા. તેમના રચિત ગરબા આજે પણ પ્રચલિત છે અને લોકમુખે ગવાય છે. આ રીતે ગરબા, ભક્તિથી પ્રેરાઈને લોકોના જીવનનો અવિભાજ્ય ભાગ બન્યા.

દયારામ અને ગુજરાતી ગરબાઓનું સૌંદર્ય

કવિ દયારામે પણ ગરબાને લોકપ્રિય બનાવવા મહત્વનો ફાળો આપ્યો. તેમણે માતાજીના ભક્તિભાવ સાથે સાથે સામાજિક સંદેશાવાળા ગરબા રચ્યા. તેમના ગરબાઓમાં લય, રાગ અને તાલની અદભુત મિશ્રણ છે.

ગુજરાતના સંગીતમાં જેમ “સોરઠી” લોકગીતો પ્રખ્યાત છે તેમ ગરબા પણ સામાન્ય જનમાનસમાં ઘૂમી ગયેલા છે.

ગરબાનો સંગીતમય સફર

ગરબા પહેલા શાસ્ત્રીય રાગો – મહાડ, કાફી, પીલુ, ધનાશ્રી, કાલિંગડો, સારંગ વગેરેમાં ગવાતા. તેમ જ તાલો – ખેમટો, કેરવો, દીપચંદી વગેરેમાં ગરબા રચાતા.

પરંતુ સમય સાથે સાથે ગરબામાં પરિવર્તન આવ્યા. લેસર લાઇટ્સ, ડિજીટલ સિન્થેસાઇઝર, ડ્રમ-બીટ્સના સંગાથે ગરબા “ફ્યુઝન મ્યુઝિક” તરફ વધ્યા. આજના ગરબાઓમાં આધુનિક સંગીત અને પોપ મ્યુઝિકનો મિશ્રણ જોવા મળે છે. છતાંય એની ભક્તિભાવની મૂળ જડ અડગ રહી છે.

ગરબા-ગરબીના લોકગાથા અને કથાઓ

ઘણા લોકપ્રચલિત ગરબાઓમાં સમાજની સ્થિતિ, સ્ત્રીશક્તિનો મહિમા અને દૈવી સંદેશ જોવા મળે છે. જેમ કે “ગગનમંડળ ગુણ ગરબી રે” – જેમાં બ્રહ્માંડનું સુંદર વર્ણન છે. આ ગરબામાં પૃથ્વી એ કોડિયું, સમુદ્ર એ તેલ, પર્વત એ વાટ, સૂર્ય એ દીવો અને શેષનાગ એ ઈંઢોણી તરીકે દર્શાવાયા છે.

આવો ગરબો માત્ર નૃત્ય નહિ પરંતુ અધ્યાત્મ અને વૈજ્ઞાનિક વિચારધારા સાથે સંકળાયેલું એક કાવ્ય છે.

સમાજ અને ગરબા

ગરબા હંમેશાં સામૂહિક એકતાનો પ્રતિક રહ્યા છે. કોઈ જાતિ, ધર્મ કે વર્ગનો ભેદભાવ કર્યા વિના લોકો એકસરખા વેશભૂષામાં ભેગા થઈ માતાજીની આરાધના કરે છે. આ રીતે ગરબાએ સમાજમાં સમાનતાનો સંદેશ પ્રસરાવ્યો છે.

આધુનિક યુગમાં ગરબા

આજના યુગમાં ગરબા માત્ર ભક્તિ કે પરંપરા પૂરતા મર્યાદિત નથી. તે હવે “ગ્લોબલ ઇવેન્ટ” બની ચૂક્યા છે. અમેરિકામાં, કેનેડા, યુ.કે. સહિત વિશ્વભરમાં ગુજરાતી સમાજ નવરાત્રિના દિવસે ભવ્ય ગરબા મહોત્સવ ઉજવે છે.

અત્યારના ગરબામાં કૉરિયોગ્રાફી, ડ્રેસ ડિઝાઇન, સંગીતના ફ્યુઝન, સ્ટેજ લાઈટિંગ વગેરેનો સમાવેશ થયો છે. છતાંય, ગામડાંઓમાં આજેય પરંપરાગત ઘડીયાવાળો ગરબો તેટલો જ લોકપ્રિય છે.

ગરબા અને સ્ત્રીશક્તિ

ગરબામાં સ્ત્રીઓની ભૂમિકા અનિવાર્ય છે. નવરાત્રિ એટલે જ અંબા માતાની પૂજા, અને સ્ત્રીઓ દ્વારા થતો ગરબો એ શક્તિની ઉપાસનાનું જીવંત સ્વરૂપ છે. સ્ત્રીઓની તાળીઓ, હમચી ખૂંદવાની શૈલી અને ભક્તિભાવો ગરબાને વધુ જ ઊંચું સ્થાન આપે છે.

નિષ્કર્ષ

“ગરબો” અને “ગરબી” માત્ર નૃત્ય કે ગીત નથી – એ તો આપણાં ઈતિહાસ, સંસ્કૃતિ, ભક્તિભાવ અને સામાજિક એકતાનો એક જીવંત દસ્તાવેજ છે. સમય બદલાયો, સંગીત બદલાયું, પરંપરાઓમાં આધુનિકતા આવી, છતાંય ગરબાની આત્મા એ જ છે – માતૃશક્તિ પ્રત્યેનો અવિરત શ્રદ્ધાભાવ અને ભક્તિ.