વિકાસ, ઉદ્યોગ અને આર્થિક પ્રગતિના દાવાઓ વચ્ચે ગુજરાતમાં ગરીબીનું એક ચિંતાજનક અને હકીકતભર્યું ચિત્ર સામે આવ્યું છે. રાજ્યમાં આજે અંદાજે ૩.૬૫ કરોડ લોકો પોતાની દૈનિક જરૂરિયાત માટે વ્યાજબી ભાવની દુકાનો (રેશન શોપ) પરથી મફત અથવા સસ્તા દરે અનાજ લેવા મજબૂર બન્યા છે. વધુ ચોંકાવનારી વાત એ છે કે છેલ્લા પાંચ વર્ષના ગાળામાં આવા લાભાર્થીઓની સંખ્યામાં આશરે ૨૪ લાખનો નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. આ આંકડા રાજ્યની આર્થિક સ્થિતિ, રોજગારની ઉપલબ્ધતા અને સામાન્ય નાગરિકોની જીવનપરિસ્થિતિ અંગે અનેક ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા કરે છે.
રેશન પર નિર્ભર વધતી જનસંખ્યા
સરકારી આંકડાઓ મુજબ, રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા અધિનિયમ (NFSA) અંતર્ગત ગુજરાતમાં કરોડો લોકો આવરી લેવાયા છે. વ્યાજબી ભાવની દુકાનો મારફતે ગરીબ અને મધ્યવર્ગીય પરિવારોને ઘઉં, ચોખા અને અન્ય અનાજ મફત અથવા અત્યંત ઓછી કિંમતે આપવામાં આવે છે. શરૂઆતમાં આ યોજના ગરીબ અને અત્યંત ગરીબ વર્ગ માટે જીવનરેખા સમાન હતી, પરંતુ સમય જતા તેમાં જોડાયેલા લોકોની સંખ્યામાં સતત વધારો થતો જ રહ્યો છે.
આજે રાજ્યની કુલ વસ્તીના મોટા હિસ્સાને રેશન શોપ પર આધાર રાખવો પડી રહ્યો છે, જે દર્શાવે છે કે મહંગાઈ, બેરોજગારી અને આવકની અસ્થિરતા સામાન્ય નાગરિકોને કેટલી હદ સુધી અસર કરી રહી છે.
પાંચ વર્ષમાં ૨૪ લાખ લાભાર્થીઓનો વધારો
આંકડાઓ બતાવે છે કે છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં મફત અને સસ્તા દરે અનાજ લેનારાઓની સંખ્યામાં આશરે ૨૪ લાખનો વધારો થયો છે. સામાન્ય રીતે વિકાસશીલ અર્થતંત્રમાં ગરીબી ઘટતી જાય તેવી અપેક્ષા રહેતી હોય છે, પરંતુ અહીં વિપરીત સ્થિતિ જોવા મળી રહી છે. આ વધારો સૂચવે છે કે વધુ પરિવારો આર્થિક રીતે એટલા નબળા બન્યા છે કે તેઓ બજારભાવ પર અનાજ ખરીદવામાં અસમર્થ બની રહ્યા છે.
આ વધારો માત્ર ગ્રામ્ય વિસ્તારો પૂરતો સીમિત નથી. શહેરો અને અર્ધશહેર વિસ્તારોમાં પણ મોટી સંખ્યામાં લોકો રેશન પર નિર્ભર બનતા જાય છે, જે શહેરી ગરીબીના વિસ્તરણ તરફ પણ ઈશારો કરે છે.
મહંગાઈ અને બેરોજગારીનો પ્રભાવ
અર્થશાસ્ત્રીઓ અને સામાજિક નિષ્ણાતો માને છે કે ગરીબી વધવાનું મુખ્ય કારણ સતત વધી રહેલી મહંગાઈ અને પૂરતા રોજગારના અભાવ સાથે જોડાયેલું છે. ખાદ્યપદાર્થો, ઈંધણ, વીજળી, આરોગ્ય અને શિક્ષણ જેવા આવશ્યક ખર્ચમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે, જ્યારે મોટા વર્ગની આવક એ જ સ્તરે અટકી છે અથવા અસ્થીર બની છે.
ખાસ કરીને અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં કામ કરતા મજૂરો, નાના વેપારીઓ, દૈનિક વેતનધારકો અને ખેતી સાથે સંકળાયેલા પરિવારો આ સ્થિતિથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત થયા છે. આવક ઘટતા અથવા અણિયમિત બનતા, આવા પરિવારો માટે રેશન શોપ પર મળતું સસ્તું અનાજ જીવતરની મહત્વપૂર્ણ સહાય બની ગયું છે.
ગ્રામ્ય ગુજરાતની સ્થિતિ
ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ગરીબીનું દૃશ્ય વધુ સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. ખેતી પર આધારિત અર્થતંત્ર હોવા છતાં, અણિયમિત વરસાદ, કુદરતી આફતો, પાક નુકસાન અને વધતા ખેતી ખર્ચે ખેડૂતોની આવક પર ભારે અસર કરી છે. અનેક નાના અને સીમાંત ખેડૂતો ખેતીમાંથી પૂરતી આવક મેળવી શકતા નથી, જેના કારણે તેઓ અને તેમના પરિવારજનો સરકારી અનાજ યોજનાનો આધાર લેતા થયા છે.
આ ઉપરાંત, ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પૂરતા વૈકલ્પિક રોજગારના અવસરો ન હોવાને કારણે લોકો શહેરોની તરફ સ્થળાંતર કરે છે, પરંતુ ત્યાં પણ સ્થાયી અને પૂરતા પગારવાળા કામની અછત તેમને ફરીથી ગરીબીના ચક્રમાં ફસાવી દે છે.
શહેરી ગરીબી પણ વધી
ગુજરાતને ઉદ્યોગ અને શહેરોના રાજ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, પરંતુ તાજેતરના આંકડાઓ શહેરી ગરીબીના વધતા પ્રમાણ તરફ પણ સંકેત આપે છે. શહેરોમાં મકાન ભાડું, ટ્રાન્સપોર્ટ, આરોગ્ય અને શિક્ષણનો ખર્ચ ગ્રામ્ય વિસ્તારોની સરખામણીમાં ઘણો વધારે છે. ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારો માટે આ ખર્ચ ઉપાડવો મુશ્કેલ બનતો જાય છે.
પરિણામે, શહેરોમાં રહેતા ઘણા શ્રમિકો, ફેક્ટરી કામદારો અને સેવા ક્ષેત્રના કર્મચારીઓ પણ રેશન શોપ પરથી મળતા મફત અથવા સસ્તા અનાજ પર નિર્ભર બની રહ્યા છે.
સરકારની યોજનાઓ અને વાસ્તવિકતા
રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ગરીબો માટે વિવિધ કલ્યાણકારી યોજનાઓ અમલમાં મુકવામાં આવી છે. મફત અનાજ યોજના, આયુષ્માન ભારત, આવાસ યોજનાઓ અને રોજગાર સંબંધિત કાર્યક્રમો ગરીબ વર્ગને સહારો આપવા માટે બનાવવામાં આવ્યા છે. સરકારનો દાવો છે કે આ યોજનાઓના કારણે કરોડો લોકોને રાહત મળી છે.
પરંતુ વિમર્શકોએ પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે કે જો વિકાસ વાસ્તવમાં સર્વસમાવેશક હોય, તો રેશન પર નિર્ભર લોકોની સંખ્યા ઘટાડાની દિશામાં કેમ નથી જઈ રહી? મફત અનાજ યોજના જરૂરિયાતમંદો માટે રાહતરૂપ છે, પરંતુ તેની સતત વધતી જરૂરિયાત એ દર્શાવે છે કે મૂળભૂત આર્થિક સમસ્યાઓનું સમાધાન હજી થયું નથી.
સામાજિક અસમાનતા અને આવકનો અંતર
વિશ્લેષકો જણાવે છે કે ગુજરાતમાં આવક અને સંપત્તિ વચ્ચેનું અંતર પણ ગરીબી વધવાનું એક મોટું કારણ છે. એક તરફ અમુક વર્ગ પાસે મોટી સંપત્તિ અને ઉચ્ચ આવક છે, જ્યારે બીજી તરફ મોટો વર્ગ મૂળભૂત જરૂરિયાતો માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યો છે. આ અસમાનતા સમાજમાં આર્થિક અસંતુલન ઊભું કરે છે, જેના પરિણામે ગરીબી દૂર થવા બદલે વધુ સ્પષ્ટ બનતી જાય છે.
ભવિષ્ય માટે ચેતવણી
૩.૬૫ કરોડ લોકોનું રેશન પર નિર્ભર બનવું માત્ર આંકડો નથી, પરંતુ તે રાજ્યના સામાજિક-આર્થિક સ્વાસ્થ્ય માટે એક ગંભીર ચેતવણી છે. જો સમયસર રોજગાર સર્જન, આવક વધારવા માટે અસરકારક નીતિઓ અને મહંગાઈ નિયંત્રણ માટે કડક પગલાં લેવામાં નહીં આવે, તો આ સંખ્યા ભવિષ્યમાં વધુ વધી શકે છે.
નિષ્કર્ષ
ગુજરાતમાં ગરીબીનું આ દારૂણ ચિત્ર વિકાસના દાવાઓ વચ્ચે વાસ્તવિકતા સાથે સંકળાયેલું છે. મફત અને સસ્તું અનાજ લાખો પરિવારો માટે જીવનરેખા બની રહ્યું છે, પરંતુ તેની વધતી જરૂરિયાત એ સાબિત કરે છે કે ગરીબી દૂર કરવાની લડાઈ હજી લાંબી છે. હવે જરૂરી છે કે માત્ર રાહત પૂરતી યોજનાઓ નહીં, પરંતુ સ્થાયી રોજગાર, આવકવર્ધન અને સામાજિક સુરક્ષા માટે મજબૂત અને દીર્ઘકાલીન નીતિઓ અમલમાં મુકવામાં આવે, જેથી લોકો રેશન પર નહીં પરંતુ આત્મનિર્ભર જીવન તરફ આગળ વધી શકે.
