વિકાસ સપ્તાહ ૨૦૨૫ના અવસરે જામનગર જિલ્લાના ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં મહિલાઓના આર્થિક અને સામાજિક સશક્તિકરણ માટે રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના સંયુક્ત પ્રયાસોની ગાથા ઝળહળતી દેખાય છે. દિનદયાળ અંત્યોદય યોજના-રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન (DAY-NRLM) હેઠળ ગામડાંની સામાન્ય ઘરગથ્થુ મહિલાઓએ માત્ર બચત અને સ્વસહાયની ટેવ જ વિકસાવી નથી, પરંતુ પોતાનું નાનું ઉદ્યોગ શરૂ કરીને પરિવારના આર્થિક વિકાસમાં પણ મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું છે.
જામનગર જિલ્લામાં છેલ્લા ૧૮ વર્ષમાં કુલ ૬૫૮૩ સખીમંડળોને રૂ. ૬ કરોડનું રીવોલ્વીંગ ફંડ તેમજ ૨૭૦૨ સ્વસહાય જૂથોને રૂ. ૨૦ કરોડનું કોમ્યુનિટી ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ફંડ (CIF) આપવામાં આવ્યું છે. આર્થિક સહાય સાથે તાલીમ અને માર્ગદર્શન મળવાથી હવે અનેક મહિલાઓ ગામના સ્તરે રોજગારનાં નવા મોડલ ઉભા કરી રહી છે.
🔹 મહિલા સશક્તિકરણનું પ્રતીક : DAY-NRLM યોજના
દીનદયાળ અંત્યોદય યોજના-રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશનનો ઉદ્દેશ છે કે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ગરીબ મહિલાઓને સંગઠિત કરીને તેમને કૌશલ્ય તાલીમ, નાણાકીય સહાય અને બેંકિંગ સહકાર આપીને આર્થિક રીતે સ્વતંત્ર બનાવવી. આ યોજના હેઠળ ગ્રામ વિકાસ મંત્રાલય દ્વારા દેશભરમાં મહિલાઓને સશક્ત બનાવવા માટે સખીમંડળોની રચના કરવામાં આવે છે.
ગુજરાતમાં આ યોજનાનું અમલીકરણ ગુજરાત લાઈવલીહુડ પ્રમોશન કંપની લિમિટેડ (GLPC) મારફતે કરવામાં આવે છે. GLPC તાલુકા અને જિલ્લા સ્તરે કાર્યરત રહી મહિલાઓને તાલીમ આપે છે, માર્કેટ લિંકેજ ઉપલબ્ધ કરાવે છે અને તેમની ઉપજને યોગ્ય ભાવ મળી રહે તે માટે સહાયરૂપ બને છે.
🔹 જામનગર જિલ્લામાં યોજનાનો વિસ્તાર
જામનગર જિલ્લામાં DAY-NRLM યોજના હેઠળ વર્ષ ૨૦૨૫-૨૬માં નવા ૧૭૬ સખીમંડળોની રચના કરવામાં આવી છે. વર્ષ ૨૦૦૭થી શરૂ થયેલી આ યોજના અંતર્ગત અનેક ગામોમાં મહિલાઓએ જૂથો બનાવીને પોતાના પગ પર ઊભા થવાનું શરૂ કર્યું છે. આજની તારીખે આ સખીમંડળો માત્ર બચત કે ધિરાણ પૂરતા મર્યાદિત નથી, પરંતુ તેઓ પોતાના ક્ષેત્રમાં નાના ઉદ્યોગો, ખેતી સહાયક પ્રવૃત્તિઓ, પશુપાલન, હેન્ડીક્રાફ્ટ અને ઘરગથ્થુ ખાદ્ય વસ્તુઓના ઉત્પાદન સુધી વિસ્તર્યા છે.
આ યોજનાનો સૌથી મોટો ફાયદો એ છે કે મહિલાઓમાં “સાંભળીને શીખવા” અને “એકબીજાની સહાયથી આગળ વધવા” જેવી ભાવના વિકસી છે. એક ગામમાં સફળ બનેલું સખીમંડળ બીજા ગામ માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત બની રહ્યું છે.
🔹 આર્થિક સહાયથી આત્મનિર્ભર બનતી મહિલાઓ
સરકાર દ્વારા આપવામાં આવતી રીવોલ્વીંગ ફંડની સહાય મહિલાઓને નાની નાની ઉદ્યોગ પ્રવૃત્તિ શરૂ કરવા માટે આધાર આપે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેટલાક સખીમંડળોએ સિલાઈ અને કઢાઈ યુનિટ શરૂ કર્યા છે, તો કેટલાકે મસાલા અને પાપડના ઉત્પાદનના વ્યવસાય શરૂ કર્યા છે.
આ રીતે મહિલાઓ હવે ઘરના ખર્ચમાં સહભાગી બની રહી છે અને બાળકોના શિક્ષણ માટે નાણાકીય ફાળો આપી રહી છે. અનેક કિસ્સાઓમાં મહિલાઓએ પોતાના જૂથના સહકારથી ધિરાણ લઈને ડેરી વ્યવસાય, નાની દુકાન અથવા બ્યુટી પાર્લર શરૂ કરીને આત્મનિર્ભર બનવાનું સ્વપ્ન સાકાર કર્યું છે.
🔹 કોમ્યુનિટી ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ફંડથી વિકાસની નવી દિશા
જામનગર જિલ્લામાં આપવામાં આવેલા રૂ. ૨૦ કરોડથી વધુના કોમ્યુનિટી ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ફંડ (CIF) નો ઉપયોગ વિવિધ પ્રકારના સમૂહ ઉદ્યોગો અને માર્કેટ લિંકેજ માટે કરવામાં આવ્યો છે. આ ફંડ દ્વારા મહિલાઓએ જૂથ આધારિત ઉદ્યોગ શરૂ કરીને સમૂહ ઉત્પાદન અને વેચાણની પ્રવૃતિઓને વેગ આપ્યો છે.
આ ફંડ થકી મહિલાઓએ બૅંક ધિરાણની પ્રક્રિયા પણ સમજવી શરૂ કરી છે, જેનાથી હવે તેઓ સ્વતંત્ર રીતે બિઝનેસ એકાઉન્ટ ચલાવી શકે છે. અનેક ગ્રામ્ય મહિલાઓએ ડિજિટલ પેમેન્ટ, ઑનલાઇન માર્કેટિંગ અને ઈ-કોમર્સની તકનીક પણ શીખી લીધી છે.
🔹 તાલીમ અને કૌશલ્ય વિકાસ
DAY-NRLM યોજના હેઠળ મહિલાઓને માત્ર નાણાકીય સહાય જ નહીં પરંતુ કૌશલ્ય તાલીમ પણ આપવામાં આવે છે. વિવિધ તાલીમ કાર્યક્રમો દ્વારા મહિલાઓને વ્યવસાય શરૂ કરવો, ખર્ચનું આયોજન કરવું, માર્કેટિંગ અને પ્રોડક્ટ પૅકેજિંગ જેવી બાબતોની પ્રાયોગિક માહિતી આપવામાં આવે છે.
જામનગર જિલ્લાના ગ્રામ વિકાસ અધિકારીઓએ જણાવ્યું કે “મહિલાઓને તાલીમ આપ્યા બાદ અમે તેમને માર્કેટમાં જોડીએ છીએ જેથી તેઓ પોતાનો ઉત્પાદન વેચી શકે. આજે જામનગરની અનેક સખીમંડળો સ્થાનિક મેળા અને એક્ઝિબિશનમાં પોતાના પ્રોડક્ટ રજૂ કરે છે.”
🔹 સામાજિક પરિવર્તનની હકારાત્મક લહેર
આ યોજના દ્વારા મહિલાઓના જીવનમાં ફક્ત આર્થિક નહીં પરંતુ સામાજિક પરિવર્તન પણ આવ્યું છે. પહેલા પોતાના ગામની મર્યાદામાં રહેતી મહિલાઓ હવે જિલ્લા સ્તરે બેઠકોમાં ભાગ લે છે, તાલીમ માટે બહાર જાય છે અને અન્ય ગામની મહિલાઓ સાથે અનુભવો વહેંચે છે.
આ પરિવર્તનના કારણે ગામડાંમાં મહિલા શિક્ષણ, આરોગ્ય જાગૃતિ અને સ્વચ્છતાના સ્તરમાં સુધારો જોવા મળે છે. અનેક મહિલાઓએ પોતાના બાળકોને ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે પ્રોત્સાહિત કર્યું છે.
🔹 સફળતાની વાર્તાઓ
જામનગરના ખંભાળિયા તાલુકાની “માતૃશક્તિ સખીમંડળ” એ રીવોલ્વીંગ ફંડની મદદથી પાપડ અને અથાણાં બનાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. શરૂઆતમાં દર મહિને રૂ. ૧૦,૦૦૦ની વેચાણ થતી હતી, જ્યારે આજે તેમના ઉત્પાદનને સ્થાનિક બજારમાં એટલો લોકપ્રિયતા મળી છે કે મહિને રૂ. ૫૦,૦૦૦થી વધુનું વેચાણ થાય છે.
બીજી બાજુ ધ્રોલ તાલુકાની “જય મલાર માતા સખીમંડળ” એ મહિલાઓ માટે કપડાંની દુકાન શરૂ કરી છે, જેમાં હવે અન્ય ગામની યુવતીઓ પણ રોજગાર મેળવી રહી છે.
🔹 સરકારનો સતત સહયોગ
મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલના નેતૃત્વ હેઠળ રાજ્ય સરકારે DAY-NRLM યોજનાને વધુ અસરકારક બનાવવા માટે અનેક સુધારાઓ કર્યા છે. રાજ્યના દરેક જિલ્લામાં મહિલા તાલીમ કેન્દ્રો કાર્યરત છે અને દરેક સખીમંડળને ડિજિટલ બેંકિંગના માધ્યમથી ફંડ મળે છે.
રાજ્ય સરકારના વિકાસ સપ્તાહ દરમિયાન યોજાતી વિવિધ પ્રવૃતિઓમાં મહિલાઓના ઉત્પાદનોની પ્રદર્શનીઓ પણ યોજાઈ રહી છે, જેથી સખીમંડળોના સભ્યોને માર્કેટ એક્સપોઝર મળી રહે.
🔹 ભવિષ્યની દિશા
સરકારના પ્રયાસો છે કે ૨૦૨૯ સુધીમાં દરેક ગ્રામ પંચાયતમાં ઓછામાં ઓછું એક સફળ સખીમંડળ કાર્યરત રહે. JAM (Jan Dhan-Aadhaar-Mobile) કનેક્ટિવિટી દ્વારા ડાયરેક્ટ ફંડ ટ્રાન્સફર, ઑનલાઇન રિપોર્ટિંગ સિસ્ટમ અને ઈ-માર્કેટ લિંકેજ થકી આ યોજનાને વધુ ટેકનોલોજીકલ માળખું આપવામાં આવશે.
🔹 ઉપસંહાર
જામનગર જિલ્લાના ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં મહિલા સશક્તિકરણની આ કહાની માત્ર આંકડા નથી, પરંતુ તે આશા અને આત્મવિશ્વાસની જીવંત સાક્ષી છે. જે મહિલાઓ ક્યારેય પોતાનું નામ લખવામાં પણ હચકાતી હતી, આજે તેઓ પોતાના સખીમંડળની ખજાનચી બની ચુકી છે.
DAY-NRLM યોજનાના માધ્યમથી તેઓએ શીખ્યું છે કે “સહયોગ” અને “સ્વપ્રયત્ન” સાથે અશક્ય પણ શક્ય બની શકે છે. જામનગરની નારી શક્તિ હવે માત્ર પરિવારમાં નહીં, પણ સમાજના વિકાસમાં પણ અગ્રેસર ભૂમિકા ભજવી રહી છે – જેનો ગૌરવ દરેક ગુજરાતીને છે.
🔸 અંતિમ સંદેશ:
“જ્યારે નારી સશક્ત બને છે, ત્યારે ગામ, જિલ્લો અને આખું રાજ્ય સશક્ત બને છે.”
જામનગરની આ નારીશક્તિ એ વાતને સાબિત કરી રહી છે કે સાચા અર્થમાં વિકાસનો અર્થ છે સહભાગી અને સમાન વિકાસ.
