જામનગર શહેરને જીવનદાન આપતી અને આસપાસના વિસ્તારોને કુદરતી સૌંદર્ય આપતી રંગમતી નદી છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી સતત પ્રદૂષણના ભોગ બની રહી છે. ખાસ કરીને દરેડ જીઆઈડીસી (GIDC) વિસ્તારમાં આવેલી ઔદ્યોગિક એકમો દ્વારા કેમિકલયુક્ત ગંદું પાણી ખુલ્લેઆમ નદીમાં છોડવામાં આવતું હોવાના ગંભીર આક્ષેપો ઉઠ્યા છે. આ ઘટના માત્ર એક પર્યાવરણ સંબંધિત સમસ્યા જ નથી, પરંતુ સ્થાનિક લોકોના સ્વાસ્થ્ય, ખેતી, પશુપાલન અને સમગ્ર પર્યાવરણ માટે મોટું સંકટ બની રહી છે.
GPCBની બેદરકારી પર આક્ષેપ
પર્યાવરણને પ્રદૂષણથી બચાવવા માટે રચાયેલ **ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ મંડળ (GPCB)**ની જાળવણી અને દેખરેખની જવાબદારી હોવા છતાં વારંવાર એવી ઘટનાઓ સામે આવે છે કે ઔદ્યોગિક કારખાનેદારો નિયમોને અવગણીને સીધું જ કેમિકલયુક્ત પાણી નદીમાં છોડી દે છે. નાગરિકો અને પર્યાવરણપ્રેમીઓનો આક્ષેપ છે કે GPCB સમયાંતરે ફોર્માલિટીના નિરીક્ષણો કરે છે, પરંતુ કડક કાર્યવાહી કરવામાં નિષ્ફળ જાય છે.
નદીમાં કેમિકલનું સીધું મિશ્રણ
દરેડ જીઆઈડીસી વિસ્તારના કેટલાંક કારખાનાઓ દ્વારા રાસાયણિક કચરાને પ્રોસેસ કર્યા વગર સીધું જ નદીના પ્રવાહમાં છોડી દેવામાં આવે છે. પરિણામે રંગમતી નદીનું સ્વચ્છ પાણી ધીમે ધીમે ઝેરી પ્રવાહમાં ફેરવાઈ રહ્યું છે. નદીકાંઠે વસતા ગામોના લોકોના જણાવ્યા મુજબ, આ પાણી પીવા તો દૂર, ખેતી અને પશુપાલન માટે પણ બિનઉપયોગી બની ગયું છે.
માછલીઓના મોત અને જૈવિક વૈવિધ્ય પર અસર
રંગમતી નદીમાં કેમિકલયુક્ત પાણી છોડાતા સૌથી પ્રથમ અસર જળચર જીવસૃષ્ટિ પર પડી રહી છે. મોટી સંખ્યામાં માછલીઓના મોત થતા જોવા મળ્યા છે. નદીમાં અગાઉ જે જીવંત જળચર પરિસ્થિતિ હતી તે નાબૂદ થવાની કગાર પર છે. માછીમારોનું રોજગાર ખોરવાઈ રહ્યું છે. નદીકાંઠાના ગામોના લોકોએ અનેક વાર જણાવ્યું છે કે પાણીમાંથી તીક્ષ્ણ દુર્ગંધ આવતી હોવાથી જીવન દુષ્કર બની ગયું છે.
કૃષિ પર વિનાશક અસર
નદીકાંઠે આવેલા ખેડૂતો આ પાણીનો સિંચાઈ માટે ઉપયોગ કરતા હતા. પરંતુ છેલ્લા કેટલાંક વર્ષોથી પાણીમાં કેમિકલના પ્રમાણ વધતા પાક પર સીધી અસર થઈ રહી છે. જમીનની ઉપજ ક્ષમતા ઘટી રહી છે, પાકનો રંગ બદલાઈ જાય છે, ક્યારેક પાક સુકાઈ જાય છે. ખેડૂતોએ સરકાર પાસે ઘણીવાર ફરિયાદ કરી હોવા છતાં યોગ્ય સમાધાન મળતું નથી. પરિણામે ખેડૂતો આર્થિક સંકટમાં મુકાઈ રહ્યા છે.
જનજ્ઞાન માટે ખતરો
કેમિકલયુક્ત પાણી નદીમાં છોડાતું હોવાથી માનવ આરોગ્ય પર પણ ખતરનાક અસર પડી રહી છે. ગ્રામજનોના જણાવ્યા મુજબ, ત્વચાના રોગો, પાચન તંત્રની સમસ્યાઓ અને અન્ય અનેક બીમારીઓમાં વધારો થયો છે. બાળકો અને વૃદ્ધોમાં તો આ પાણીના પ્રદૂષણથી આરોગ્ય સમસ્યાઓ વધારે ઊભી થઈ રહી છે. આ પાણી પીતાં કે તેનો ઘરગથ્થુ ઉપયોગ કરતાં નાગરિકો ગંભીર જોખમમાં મુકાઈ રહ્યા છે.
પર્યાવરણપ્રેમીઓનો આક્રોશ
સ્થાનિક પર્યાવરણપ્રેમી સંસ્થાઓ અને સામાજિક કાર્યકરો વારંવાર આ મુદ્દે અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે કે GPCB અને તંત્ર જો સમયસર કડક કાર્યવાહી કરે તો નદીનું પ્રદૂષણ રોકી શકાય. પરંતુ ઉદ્યોગપતિઓના દબાણ કે ઉદાસીનતાને કારણે કાર્યવાહી થતી નથી. નાગરિકોનું કહેવું છે કે જો આવી જ સ્થિતિ રહી તો આગામી સમયમાં રંગમતી નદીનું અસ્તિત્વ જ ખતરામાં મુકાઈ શકે છે.
કાનૂની પાસાં અને નિયમો
ભારતમાં પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે અનેક કાયદા બનાવવામાં આવ્યા છે. “Water (Prevention and Control of Pollution) Act, 1974” મુજબ કોઈપણ ઉદ્યોગ દ્વારા ગંદા પાણીનો નિકાલ સીધો નદીમાં કરવામાં આવે તે ગુનો ગણાય છે. દરેક ઔદ્યોગિક એકમને ETP (Effluent Treatment Plant) ફરજિયાત છે. પરંતુ દરેડ GIDCના અનેક ઉદ્યોગો આ કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરતા જોવા મળે છે. પ્રશ્ન એ છે કે GPCB આ બાબતમાં શા માટે આંખ મીંચી લે છે?
સ્થાનિક લોકોના અવાજ
રંગમતી નદી કાંઠાના એક ખેડૂતે જણાવ્યું કે, “અગાઉ આ નદી અમારે માટે જીવનરેખા સમાન હતી. આજે આ નદી ઝેર સમાન બની ગઈ છે. પાક સુકાઈ જાય છે, પશુઓ બીમાર પડે છે અને અમારા બાળકોનું આરોગ્ય પણ જોખમમાં છે.”
એક માછીમારે જણાવ્યું કે, “આ નદીમાંથી માછલીઓ પકડીને અમે પરિવાર ચલાવતા હતા. પરંતુ હવે માછલીઓ મરી જાય છે. અમારો રોજગાર છીનવાઈ રહ્યો છે.”
તંત્રની ભૂમિકા
વારંવાર ફરિયાદો છતાં તંત્ર ફક્ત ચેકિંગ અને નોટિસ સુધી મર્યાદિત રહી જાય છે. ઉદ્યોગો પર દંડ ફટકારવામાં આવે છે પરંતુ તેનાથી પરિસ્થિતિમાં કોઈ સુધારો થતો નથી. પર્યાવરણ કાર્યકરો કહે છે કે નદીના નમૂનાઓની તપાસ માત્ર ફોર્માલિટી બની ગઈ છે. હકીકતમાં નિયમોનુસાર દરરોજ નદીના પાણીની ગુણવત્તા ચકાસવી જોઈએ, પરંતુ તેવામાં ઉદાસીનતા દાખવવામાં આવે છે.
લાંબા ગાળાના પરિણામો
જો આ રીતે નદીમાં કેમિકલયુક્ત પાણી છોડાતું રહેશે તો તેનો લાંબા ગાળાનો પ્રભાવ વિનાશક સાબિત થશે. જમીનની ઉર્વરતા નાબૂદ થશે, પીવાનું પાણી ઝેરી બનશે, પશુપાલન ખોરવાઈ જશે અને માનવ આરોગ્ય પર અણધાર્યા પરિણામો આવશે. એકંદરે આખા વિસ્તારમાં પર્યાવરણીય સંકટ ઊભું થશે.
ઉકેલ માટેના સૂચનો
-
કડક દેખરેખ : GPCBએ સતત મોનીટરીંગ સિસ્ટમ વિકસાવવી જોઈએ.
-
ETP ફરજિયાત : દરેક ઉદ્યોગ માટે સક્ષમ Effluent Treatment Plant જરૂરી.
-
કાનૂની કાર્યવાહી : નિયમ તોડનારા ઉદ્યોગો પર કડક દંડ અને બંધ કરવાની કાર્યવાહી.
-
નાગરિક ભાગીદારી : નદી બચાવવા માટે સ્થાનિક લોકો, NGO અને તંત્ર વચ્ચે સહયોગ જરૂરી.
-
જાગૃતિ અભિયાન : ગ્રામજનોમાં સ્વાસ્થ્ય અને પર્યાવરણ અંગે જાગૃતિ ફેલાવવી.
સમાપન
જામનગરની રંગમતી નદી પ્રદૂષણના ગંભીર ખતરામાં છે. દરેડ જીઆઈડીસીના ઉદ્યોગો દ્વારા છૂટું મૂકાતું કેમિકલયુક્ત પાણી નદીના સ્વરૂપને ઝેરી પ્રવાહમાં ફેરવી રહ્યું છે. GPCBની બેદરકારીને કારણે સમસ્યા દિવસેને દિવસે વધતી જાય છે. જો તાત્કાલિક પગલાં લેવામાં નહીં આવે તો આ નદીનું અસ્તિત્વ જ જોખમાઈ જશે અને પર્યાવરણ તેમજ જનજીવન માટે અણધાર્યા જોખમો ઊભા થશે.
સમયસર કડક પગલાં લઈ રંગમતી નદીને બચાવવી માત્ર તંત્રની જ નહીં પરંતુ સમગ્ર સમાજની જવાબદારી છે.
WhatsApp link-
https://chat.whatsapp.com/L18FV1R9B1r42hmCOLc6QL
FACEBOOK LINK –
https://www.facebook.com/SamaySandesh…
Instagram link –
https://t.me/joinchat/g1_gPdcFxtM1NDZl
TELEGRAM LINK –
https://t.me/joinchat/uIljpkLp6VViYjRl
જનતાના અવાજને અમે કરીશુ ઉજાગર…
સંપર્ક કરો. +91 88660 6606
