તપોવનને કાપશો નહીં! નાશિકનો હરિયાળો શ્વાસ બચાવવા નાગરિકોની જંગી લડત—કુંભ મેળા પહેલા 1,834 વૃક્ષોની અસમયે થતી કતલ સામે ઉઠ્યો મહાવિસ્ફોટ

નાશિક—જ્યાં ગોદાવરીનો પવિત્ર પ્રવાહ વહે છે, જ્યાં પરંપરા અને આધુનિકતાનો અનોખો સંગમ જોવા મળે છે, ત્યાં આજે એક અલગ પ્રકારનું આંદોલન ઉઠ્યું છે—પર્યાવરણ બચાવવાનો સંકલ્પ. આગામી સિંહસ્થ કુંભ મેળાના આયોજનને કારણે તપોવન વિસ્તારમાં 1,834 જેટલા વૃક્ષો કાપવાનો પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો છે. પરંતુ આ પ્રસ્તાવ સામે નાશિકના નાગરિકો, પર્યાવરણપ્રેમીઓ અને સામાજિક કાર્યકરો એવો પ્રચંડ વિરોધ કરી રહ્યા છે કે હવે આ મુદ્દો માત્ર ‘વૃક્ષોનું કાપણું’ ન રહીને આખા શહેરના પર્યાવરણીય ભવિષ્ય માટેનું યુદ્ધ બની ગયું છે.

તપોવન—નાશિકનું ગ્રીન લંગ્સ, શહેરના શ્વાસનું કેન્દ્ર

તપોવન—જેને નાશિકનું ‘ગ્રીન લંગ્સ’ કહેવામાં આવે છે—માત્ર એક હરિયાળો વિસ્તાર નથી. તે શહેરનું ફેફસું છે, જે હવામાં રહેલા પ્રદૂષણને શોષીને શહેરને શુદ્ધ હવા આપે છે. અહીંના પ્રાચીન ઝાડ, વિદેશી અને સ્થાનિક જાતીના વનસ્પતિઓ, પક્ષીઓના વાસস্থান, ગોદાવરી નદી કિનારે ઉભેલી ઇકોસિસ્ટમ અને શાંતિપૂર્ણ પર્યાવરણ નાશિકના તાપમાન સંતુલન માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

પરંતુ જયારે જાણ બહાર આવી કે કુંભ મેળાના આયોજનને કારણે અહીંના 1,834 વૃક્ષો કાપવાની યોજના છે, ત્યારે નાશિકના નાગરિકો રોષે ભરાયા. તેમને લાગ્યું કે કુંભ મેળા જેવી પવિત્ર અને મોટા ધર્મિક આયોજનની આડમાં પ્રકૃતિને બલી ચઢાવવાની તૈયારી કોઈ રીતે સ્વીકાર્ય નથી.

સરકારી સુનાવણી—પર્યાવરણ અને વિકાસ વચ્ચેનો ટકરાવનો દિવસ

સોમવારે પંડિત વિષ્ણુ દિગંબર પલુસ્કર કલ્ચરલ હોલ ખાતે યોજાયેલી સુનાવણી કોઈ સામાન્ય પ્રશાસનિક પ્રક્રિયા નહોતી. આ આખો હોલ, તેની બહારના પરિસરમાં ઉભેલા નાગરિકો, બેનરો, સૂત્રોચ્ચારો અને પર્યાવરણની રક્ષા માટે આગ્રહપૂર્વક ઉભેલા લોકો—આ બધું મળીને એવું વાતાવરણ તૈયાર થયું કે જાણે આખું શહેર ‘અમારું તપોવન બચાવો’ માટે એક થઈ ગયું હોય.

સુનાવણીમાં શહેરના અનેક પ્રતિભાશાળી નાગરિકો, પર્યાવરણવિદો, NGOઓ, પ્રોફેસરો, કોલેજના વિદ્યાર્થી, વૃદ્ધ નાગરિકો, મહિલાઓ તથા અનેક સામાજિક સંસ્થાઓ હાજર હતી. તેમના હાથોમાં ‘વૃક્ષો બચાવો—નાશિક બચાવો’, ‘વિકાસ કે વિનાશ?’, ‘કુંભ મેળો થશે—પણ કુદરતને કાપીને નહીં’ જેવા બેનરો હતા.

મ્યુનિસિપલ ગાર્ડન સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ વિવેક ભદાણે, બાંધકામ વિભાગના એન્જિનિયર્સ, પંચવટી વિભાગીય અધિકારી મદન હરિશ્ચંદ્ર તેમજ પોલીસ અધિકારીઓ સત્તાવાર હાજરીમાં હતાં, પરંતુ મંચ પર વધારે ધ્યાન નાગરિકો દ્વારા રજૂ થતી પ્રબળ દલીલો પર જ કેન્દ્રિત હતું.

નાગરિકોની એક અવાજ—“એક પણ વૃક્ષ નહીં કાપવા દઈએ!”

નાશિક મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનને પ્રસ્તાવિત કાપણી સામે 900 થી વધુ વાંધા આવ્યાં હતાં. આ વાંધાની સંખ્યા પોતે જ કહી દે છે કે આ મુદ્દે શહેરની લાગણી કેટલી ઊંડે ઉતરી છે. લોકો માત્ર વિરોધ જ કરી રહ્યા નહોતા, પરંતુ વૈજ્ઞાનિક પુરાવાઓ, નકશાઓ, પર્યાવરણવિદોની રિપોર્ટોમાંથી ઉલ્લેખ, તેમજ તપોવનની જૈવવિવિધતા વિશે વિસ્તૃત રજૂઆત કરી રહ્યા હતા.

એક પર્યાવરણપ્રેમી વર્કરે સુનાવણી દરમ્યાન કહ્યું:
“તપોવનની એક એક ઝાડ મહત્ત્વપૂર્ણ છે—કોઈપણ ઝાડ માત્ર ઝાડ નથી, તે શહેર માટે ઓક્સિજનનું ઉત્પાદન કેન્દ્ર છે.”

એક યુવતી વિદ્યાર્થી બોલી:
“અમે કાર્બનનું સ્તર ઓછું કરવા માટે ઝાડ વાવીએ છીએ, અને શહેરના જંગલને તમે કાપવાનો પ્રસ્તાવ લાઓ છો—આ તો વિસંગત છે.”

અન્ય એક વૃદ્ધ નાગરિકએ તેમના વ્યક્તિગત અનુભવ સાથે કહ્યું:
“પછલાં 30 વર્ષમાં નાશિકનું તાપમાન 3-4 ડિગ્રી વધ્યું છે. જો આટલા મોટા પ્રમાણમાં ઝાડો કાપાશે તો આગામી પેઢી ક્યાં શ્વાસ લેશે?”

આવા સૈંકડો તર્કસભર, ભાવનાત્મક અને પ્રબળ તાર્કિક અવાજોની ગુંજ આખી સુનાવણી દરમિયાન સંભળાતી રહી.

ભૂતકાળની ભૂલોની યાદ—જળગાંવનો પર્યાવરણીય વિનાશ

કેટલાક વક્તાઓએ મહારાષ્ટ્રના જળગાંવ વિસ્તારના ઉદાહરણો આપીને ચેતવણી આપી હતી કે અનિયંત્રિત વૃક્ષ કાપવાથી કેવી રીતે પ્રદૂષણ, જમીન કટાણ, પાણી સંકટ અને તાપમાનમાં વધારો થયો હતો. તપોવનમાં પણ તેવી જ ભૂલો પુનરાવર્તિત થશે તેની ભીતિ વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી.

એક વક્તાએ કહ્યું:
“વિકાસના નામે જળગાંવના જંગલો કાપાયા. આજે ત્યાંના નાગરિકો પાણી માટે હાહાકાર કરે છે. નાશિકને પણ એ જ માર્ગે કેમ ધકેલવું?”

કુંભ મેલો અને પ્રકૃતિ—બંનેનું સંતુલન શક્ય છે

નાગરિકો અને પર્યાવરણપ્રેમીઓએ સ્પષ્ટ કર્યું કે તેઓ કુંભ મેળા કે ધાર્મિક કાર્યક્રમોના વિરોધી નથી. તેઓ માત્ર એટલું કહે છે કે—
“વિકાસ અને ધાર્મિક આયોજન પ્રકૃતિના વિનાશ વગર પણ થઈ શકે છે.”

તેમણે વિકલ્પો પણ સૂચવ્યા:

માર્ગોનું માર્ગનિર્માણ એવી રીતે કરવું કે પરિપક્વ વૃક્ષોને બચાવી શકાય
Elevated walkway અથવા ફ્લાયઓવર જેવા વિકલ્પો અપનાવી શકાય
જરૂરી હોય તો પ્રોજેક્ટનું ડિઝાઇન બદલી શકાય
તપોવનને ‘નૉ-ટ્રી-ફેલિંગ ઝોન’ જાહેર કરવો
શહેરી વનનું મહત્વ ધ્યાનમાં રાખતા નિષ્ણાતોની હાજરીમાં પુનર્વિચાર કરવો

સરકાર પર ગંભીર આરોપો—“વિકાસની આડમાં ભૂમાફિયા અને સ્વાર્થી હિતોને ફાયદો?”

સુનાવણીમાં કેટલાક નાગરિકોએ આરોપ લગાવ્યો કે આટલી મોટી સંખ્યામાં ઝાડો કાપવાનું મુખ્ય કારણ વિકાસ નથી, પરંતુ જમીનના મૂલ્યમાં વધારો કરવાનો સ્વાર્થી હિત છે.

એક વક્તાએ કહ્યું:
“ઝાડો નહીં, પરંતુ કેટલાક લોકોના હિતો બચાવવામાં આવી રહ્યા છે.”

આ નિવેદન પછી હોલમાં તાળીઓની ગડગડાટ મચી હતી.

વિસ્તૃત વૈજ્ઞાનિક રિપોર્ટ—તપોવનની ઇકોસિસ્ટમનો સંરક્ષણનો આગ્રહ

પર્યાવરણવાદીઓએ ગોદાવરી નદીની આસપાસના જૈવવિવિધતા ઝોનના ફોટોગ્રાફ, રિસર્ચ પેપરો, તપોવનના કાર્બન સીક્વેસ્ટ્રેશન ડેટા અને પક્ષીઓની વસાહતો વિશે વિસ્તૃત રજૂઆત કરી હતી. તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું કે—

તપોવનમાં 72 થી વધુ જાતિના પક્ષીઓ વસે છે
ઝાડોનો કાર્બન શોષણ દર અત્યંત ઊંચો છે
ગોદાવરી કિનારે આવેલું આ હરિયાળું ક્ષેત્ર શહેરનું પ્રાકૃતિક તાપમાન નિયંત્રણક છે
અહીંનું વનમંડળ પાણી ભૂગર્ભમાં ઉતારવાનું કામ કરે છે
ઝાડોના અભાવે પૂરના જોખમો વધી શકે છે

શિસ્તબદ્ધ પરંતુ પ્રચંડ વિરોધ—નાગરિકોની જવાબદારીનું અનોખું ઉદાહરણ

સુનાવણી દરમિયાન પોલીસ તંત્રએ કડક સુરક્ષા રાખી હતી, પરંતુ સમગ્ર કાર્યક્રમ શાંત અને શિસ્તબદ્ધ રહ્યો. લોકો સૂત્રોચ્ચારો તો કરતા હતા, પરંતુ કોઈ અશાંતિ ન જોતાં પોલીસને એક પણ વાર હસ્તક્ષેપ કરવાની જરૂર પડી નહોતી.

“વૃક્ષો બચાવો—નાશિક બચાવો”
“અમારું તપોવન—અમારી શ્વાસનળી”
“પ્રકૃતિ વિના વિકાસ અધૂરો છે”

આવા સૂત્રો પૂરા દિવસ દરમિયાન હોલની આસપાસ ગુંજતા રહ્યાં.

મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન પર દબાણ—પુનર્વિચાર અનિવાર્ય

વિશ્લેષકોનું કહેવું છે કે નાગરિકોના આ જંગી દબાણને કારણે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનને હવે તેના નિર્ણય પર પુનર્વિચાર કરવો જ પડશે. 900 થી વધુ લેખિત વાંધા, હજારો નાગરિકોની હાજરી અને સુનાવણી દરમ્યાન રજૂ થયેલી વૈજ્ઞાનિક, તથ્યપૂર્ણ દલીલો—આ બધું મળીને એટલું ભારરૂપ છે કે સરકારે હવે કોઈ પણ રીતે આ મુદ્દાને સરળતાથી પસાર કરી શકશે નહીં.

સુનાવણીના અંતે પર્યાવરણવાદીઓએ સ્પષ્ટ જાહેરાત કરી:
“જો જરૂરી બનશે તો અમે રસ્તા પર ઉતરીને ચિપકો આંદોલનથી લઈને જનચળવળના દરેક રસ્તે લડશું.”

નાશિકની એકતા—પ્રકૃતિના પક્ષે ઊભેલું શહેર

આ સમગ્ર ઘટનામાં સૌથી નોંધપાત્ર બાબત એ રહી કે નાશિકના બધા વર્ગો—યુવાનો, વૃદ્ધો, મહિલાઓ, વિદ્યાર્થીઓ, વેપારીઓ, કર્મચારીઓ—બધા એક સાથે ઊભા રહ્યા. કોઈએ રાજનીતિની વાત નહોતી કરી. મુદ્દો માત્ર એક જ હતો—પર્યાવરણનું રક્ષણ.

આ આંદોલન એક સ્પષ્ટ સંદેશ આપે છે:
પ્રકૃતિને કાપીને વિકાસ ક્યારેય ટકાઉ બની શકતો નથી.

નિષ્કર્ષ—એક મહત્વપૂર્ણ યુદ્ધની શરૂઆત

આ માત્ર એક સુનાવણી નહોતી, પરંતુ નાશિકના પર્યાવરણીય ભવિષ્ય માટેની એક મોટી લડતની શરૂઆત હતી. 1,834 વૃક્ષો માત્ર આંકડો નથી—તે નાશિકની ઓળખ, નાશિકનો શ્વાસ, નાશિકનું ભવિષ્ય છે.

પ્રશ્ન છે—શું સરકાર નાગરિકોના અવાજને સાંભળશે?
શું તપોવન બચશે?
શું વિકાસ અને પ્રકૃતિ વચ્ચે સંતુલન જળવાશે?

આ પ્રશ્નોના જવાબ આવતા દિવસોમાં મળશે. પરંતુ એક વાત ચોક્કસ છે—નાશિક હવે જાગ્યું છે, અને તે પોતાના હરિયાળા ભવિષ્ય માટે અંત સુધી લડવા તૈયાર છે.