દવાની આડઅસરો સામે લડવા કેન્દ્ર સરકારનો ઐતિહાસિક નિર્ણય”

ભારતમાં વધતી જતી દવાઓની આડઅસરો (Adverse Drug Reactions–ADR) અંગેની ગંભીર ચિંતા વચ્ચે કેન્દ્ર સરકારે એક મહત્વપૂર્ણ અને ઐતિહાસિક નિર્ણય જાહેર કર્યો છે. હવે દેશની દરેક છૂટક (Retail) અને જથ્થાબંધ (Wholesale) દવાની દુકાન પર એક ખાસ ક્યુ.આર. કોડ (QR Code) અને રાષ્ટ્રીય હેલ્પલાઇન નંબર 1800-180-3024 ફરજિયાત રીતે લગાવવામાં આવશે. આ ક્યુ.આર. કોડ દ્વારા કોઈપણ વ્યક્તિ સરળતાથી દવામાંથી થયેલી આડઅસરો અંગે તરત જ ફરિયાદ નોંધાવી શકશે.

આ નિર્ણય દવાઓની ગુણવત્તા, સલામતી અને દર્દીઓના આરોગ્યસુરક્ષા સંબંધિત સરકારની સતત પ્રતિબદ્ધતાનું પ્રતિબિંબ છે. ખાસ કરીને, COVID-19 પછી દેશભરમાં દવાઓના વધતા ઉપયોગ અને બજારમાં નકલી/અર્ધપક્વ દવાઓ પ્રવેશવાની શક્યતાઓ વચ્ચે આ પગલું અત્યંત સમયોચિત માનવામાં આવી રહ્યું છે.

📌 શું છે આ નવી વ્યવસ્થા?

1️⃣ દરેક ફાર્મસી પર ફરજિયાત QR કોડ

હવે દરેક દવાની દુકાન પોતાના મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર, બીલિંગ કાઉન્ટર, તેમજ દવા સંગ્રહ વિભાગ નજીક દૃષ્ટિગોચર સ્થાન પર QR કોડ પ્રદર્શિત કરશે.
ગ્રાહક આ QR કોડ સ્કેન કરશે ▶ તેના ફોનમાં ફોર્મ ખુલશે ▶ જ્યાં દવાની નામ, ખરીદીની તારીખ, આડઅસરની વિગતો, ફોટો અથવા રિપોર્ટ અપલોડ કરી શકાશે.

2️⃣ રાષ્ટ્રીય હેલ્પલાઇન – 1800-180-3024

આ ટોલ-ફ્રી નંબર પર ફોન કરીને કોઈપણ વ્યક્તિ દવાની આડઅસરની માહિતી આપી શકે છે.
કોલ રેકોર્ડ થશે, અને વિગતો તુરંત જિલ્લા અને રાજ્યના ડ્રગ કંટ્રોલ વિભાગને મોકલાશે.

3️⃣ 24 કલાકમાં તપાસનો આદેશ

સરકારે ખૂબ કડક સમયમર્યાદા નક્કી કરી છે:

• જિલ્લા ડ્રગ કંટ્રોલ અધિકારી તપાસ શરૂ કરશે →

• 24 કલાકની અંદર પ્રાથમિક રિપોર્ટ સબમિટ કરવો ફરજિયાત રહેશે

આથી હવે ફરિયાદો માત્ર ફાઈલમાં ધરબાઈ નહીં જાય, પણ તેના પર વાસ્તવિક કાર્યવાહી થશે.

💊 આ પગલાની જરૂરિયાત કેમ પડી?

ભારતમાં દવાઓનો ઉપયોગ વિશ્વના મોટા દેશોમાંથી એક છે. વર્ષ દરમ્યાન કરોડો લોકો દવાઓ લે છે, પરંતુ ઘણીવાર આડઅસરો અંગેની માહિતી સરકારે અથવા તબીબી અધિકારીઓ સુધી પહોંચતી નથી.

🟦 મુખ્ય કારણો:

• દર્દીઓ આડઅસરોની જાણ કરવા માટે યોગ્ય સિસ્ટમના અભાવે ચુપ રહી જાય છે

• ફાર્મસી અને હોસ્પિટલોમાં ADR-રિપોર્ટિંગ કલ્ચરનું અભાવ

• નકલી અને ઓછી ગુણવત્તાવાળી દવાઓનાં કેસોમાં વધારો

• જનતામાં જાગૃતિનું અભાવ

• ગંભીર આડઅસરોના કારણે હોસ્પિટલે દાખલ થવાના કેસો વધે છે

હાલમાં દેશમાં દર વર્ષે લાખો દર્દીઓ દવાઓની આડઅસરોને કારણે અસર પામે છે, પરંતુ તેમાંથી 5% જેટલાં કેસ પણ અધિકૃત રીતે નોંધાતા નથી. કેન્દ્ર સરકારે આ ખામી દુર કરવા પારદર્શક ડિજિટલ સિસ્ટમ અમલમાં મૂકવાનો નિર્ણય લીધો છે.

🧪 ADR શું છે અને કેટલી જોખમકારક છે?

ADR–Adverse Drug Reaction એટલે કે દવા લીધા બાદ શરીરમાં થતી અનિચ્છનીય અને હાનિકારક પ્રતિક્રિયા.
ઉદાહરણ તરીકે—

• ચક્કર આવવું

• ઉલટી

• તોડફોડ

• ચામડીમાં રેશ

• બ્લડ પ્રેશર ઘટી જવું

• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ

• ગંભીર એલર્જીક રિએક્શન જે જીવલેણ પણ બની શકે

આવા રિએક્શન જ્યારે સિસ્ટમો સુધી પહોંચતા નથી ત્યારે કોઈ દવા અંગેનું જોખમનું વિશ્લેષણ અધૂરું રહી જાય છે. તેથી હવે સરકાર ADR ડેટાબેઝ મજબૂત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે.

📊 કેવી રીતે કામ કરશે – સમગ્ર પ્રક્રિયા

➤ 1. દવાની ખરીદી બાદ ગ્રાહકને આડઅસર થાય

દવા લીધા બાદ કોઈપણ લક્ષણ ઉપરોક્ત QR કોડ દ્વારા રિપોર્ટ કરી શકાય.

➤ 2. QR કોડ અથવા હેલ્પલાઇન દ્વારા ફરિયાદ નોંધાવ્યા બાદ

• ડેટા સીધો રાજ્ય અને કેન્દ્રની ડ્રગ મોનીટરીંગ સિસ્ટમમાં જશે

• ઓટોમેટેડ અલર્ટ જારી થશે

➤ 3. જિલ્લા ડ્રગ કંટ્રોલર તપાસ કરશે

• દુકાનમાંથી દવાનો સેમ્પલ લેશે

• બેચ નંબર ચેક કરશે

• ઉત્પાદન કંપની સુધી માહિતી મોકલશે

• અન્ય ફરિયાદો પણ છે કે નહીં તેની તપાસ થશે

➤ 4. 24 કલાકમાં પ્રાથમિક રિપોર્ટ ફરજિયાત

આ સમયમર્યાદા દેશના ડ્રગ કંટ્રોલેશન સિસ્ટમને મજબૂત કરવાની દિશામાં સૌથી મોટું પગલું છે.

🏥 હોસ્પિટલો અને ડોક્ટર માટે પણ અસરકારક સિસ્ટમ

ફાર્મસી સિવાય, હોસ્પિટલોમાં પણ ADR રજિસ્ટર ફરજિયાત કરવામાં આવશે.
ડોક્ટર દર્દીને દવા લખે ત્યારે:

• સંભવિત આડઅસરો વિશે માહિતી આપવી ફરજિયાત

• ગંભીર કેસોમાં તત્કાલ ADR રિપોર્ટ ફોર્મ ભરવું ફરજિયાત

🧭 આ નિર્ણયથી કયો ફેરફાર આવશે?

1️⃣ નકલી અને ખોટી દવાઓ પર મોટો અંકુશ

આડઅસરોની વધુ ફરિયાદો આવતા જ ચોક્કસ બ્રાન્ડ અથવા બેચ નંબરને તાત્કાલિક બજારમાંથી પરત ખેંચી શકાય છે.

2️⃣ દવાઓની ગુણવત્તા સુધરશે

કંપનીઓ હવે વધુ સાવધ બનશે કારણ કે દરેક આડઅસર હવે રેકોર્ડ થશે.

3️⃣ દર્દીઓમાં વિશ્વાસ વધશે

દર્દીને દવા લીધા બાદ શરીરમાં કંઈ બદલાવ જણાય તો તરત જ સરકાર સુધી માહિતી પહોંચાડી શકશે.

4️⃣ ડિજિટલ હેલ્થ ઈકોસિસ્ટમનો વિકાસ

આ સિસ્ટમ—
· આયુષ્માન ભારત ડિજિટલ મિશન
· ડ્રગ સેફ્ટી સર્વેલન્સ
· e-Pharmacy મોનિટરિંગ
સાથે જોડી શકાશે.

 ફાર્મસી ને શું ફરજો પડશે?

સરકારના પરિપત્ર મુજબ તમામ ફાર્મસી માટે નીચેના નિયમો ફરજિયાત હશે—

• QR કોડ સ્પષ્ટ રીતે પ્રદર્શિત કરવો

• હેલ્પલાઇન નંબર ગ્રાહકને જણાવવો

• જો ગ્રાહક ફરિયાદ કરવા ઇચ્છે તો મદદ કરવી

• ADR રજિસ્ટર રાખવું

• શંકાસ્પદ દવાઓનું વેચાણ બંધ કરવાનું

આ નિયમો ન પાળનાર ફાર્મસી સામે દંડાત્મક કાર્યવાહી, લાયસન્સ સસ્પેન્શન અને રદબાતલ જેવા પગલાં પણ લેવાશે.

 આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતનું સ્થાન વધારે મજબૂત

વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO) દવાઓની આડઅસરોની મોનીટરીંગ સિસ્ટમને અત્યંત મહત્વ આપે છે.
નવા નિયમો અમલમાં આવતા:

• ભારત WHO-Pharmacovigilance કાર્યક્રમમાં વધુ મજબૂત યોગદાન આપી શકશે

• વિશ્વમાં ભારતની દવા એક્સપોર્ટ ઈમેજ સુધરશે

• “મેડ-ઈન-ઈન્ડિયા” દવાઓ પ્રત્યે વિશ્વાસ વધશે

📣 સરકારના અધિકારીઓની પ્રતિکریયા

કેન્દ્રના આરોગ્ય વિભાગના ઉચ્ચ અધિકારીઓએ જણાવ્યું—

“આ પગલું દેશના દવા સલામતી મિકેનિઝમને સંપૂર્ણ બદલી નાખશે. દરેક વ્યક્તિ હવે દવાની આડઅસર અંગે સીધી સરકારને જાણ કરી શકશે. પારદર્શિતા, જવાબદારી અને દર્દી-કેન્દ્રિત અભિગમ—આ નિર્ણયના મુખ્ય પાયાં છે.”

 અંતમાં

આ નિર્ણય માત્ર એક વહીવટી સુધારો નથી—
પણ ભારતના આરોગ્ય_SURAKSHA ક્ષેત્રમાં ક્રાંતિકારી પગલું છે.

QR કોડ આધારિત ADR રિપોર્ટિંગ સિસ્ટમથી—

• દવાઓ વધુ સુરક્ષિત બનશે

• નકલી દવાઓ દૂર થશે

• દર્દીઓને સારવારમાં વિશ્વાસ વધશે

• ફાર્મસી પર જવાબદારી વધશે

• સરકારને નીતિ બનાવવા માટે વાસ્તવિક ડેટા મળશે

આ રીતે, ભારત હવે દવા સલામતી અને હેલ્થ મોનિટરીંગમાં વિશ્વની સૌથી મજબૂત દેશોની શ્રેણીમાં જોડાવાનું માર્ગ પ્રસ્થાપિત કરી રહ્યું છે.

Author: samay sandesh