દિવાળી એટલે પ્રકાશ, આનંદ અને ઉત્સવનો પર્વ. ઘરોમાં દીવા પ્રગટે છે, હાસ્યના ફટાકડા ફૂટે છે અને દેશભરમાં ખુશીની લહેર છવાઈ જાય છે. પરંતુ આ ઉજવણીની પાછળ એક એવો ક્ષેત્ર છે, જે ખૂબ જ જોખમભર્યો પણ છે — ફટાકડાનો વેપાર. દર વર્ષે દિવાળી પહેલાં ફટાકડાના વેપારીઓ માટે ધમધમાટનો સમય હોય છે. પરંતુ આ વ્યવસાય માત્ર નફો કમાવાનો માર્ગ નથી, તે મોટી જવાબદારી પણ છે. કારણ કે ફટાકડા જ્વલનશીલ અને વિસ્ફોટક પદાર્થો છે, જેઓની ખોટી હેન્ડલિંગથી આગ, ઈજા કે મોટો વિસ્ફોટ જેવી દુર્ઘટનાઓ થઈ શકે છે.
આથી, સરકાર દ્વારા ફટાકડાના વેચાણ માટે લાયસન્સ મેળવવાનું ફરજિયાત કરવામાં આવ્યું છે અને લાયસન્સ મળ્યા પછી વેપારીઓએ અનેક સાવચેતીના નિયમોનું પાલન કરવું જરૂરી છે. ચાલો સમજીએ કે લાયસન્સ મેળવ્યા પછી વેપારીઓએ કયા મહત્વના પગલાં લેવાના રહે છે અને કેમ તે દરેક માટે અત્યંત આવશ્યક છે.
🔹 ૧. ફટાકડાનું વેચાણ માત્ર મંજૂર થયેલા સ્થળેથી જ કરવું
લાયસન્સ મળ્યા પછી વેપારી ફટાકડાનું વેચાણ માત્ર તે જ જગ્યાએ કરી શકે છે જે જગ્યા લાયસન્સ અરજીમાં દર્શાવેલી હોય. સ્થળ ખોલતા પહેલાં તે વિસ્તારની ફાયર સેફ્ટી, રોડથી અંતર, અને રહેણાંક વિસ્તારથી દૂરનું સ્થાન હોવું આવશ્યક છે.
ફટાકડાના સ્ટોલ, દુકાન અથવા ગોડાઉન કોઈપણ રહેણાંક મકાનની નીચે કે નજીક નહીં હોય. મુખ્ય રસ્તાથી ઓછામાં ઓછા 15 મીટરનું અંતર રાખવાનું ફરજિયાત છે. આથી લોકોની સલામતી અને આગ જેવી પરિસ્થિતિમાં બચાવ સરળ બને છે.
🔹 ૨. ફાયર સેફ્ટી ઉપકરણો ફરજિયાત રાખવા
વેપારીઓએ પોતાના ફટાકડાના સ્ટોલ કે ગોડાઉનમાં ફાયર એક્સ્ટિંગ્યુઇશર (આગ બુઝાવવાનું સાધન) રાખવું ફરજિયાત છે. ઉપરાંત પાણીની ડોલ, રેતીના થેલો અને ફાયર બકેટ પણ હાજર રાખવા જોઈએ.
ફટાકડા સળગવાની શક્યતા વધી જાય ત્યારે પાણી કે રેતી વડે આગ બુઝાવી શકાય તે માટે કર્મચારીઓને પણ તાલીમ આપવી જરૂરી છે. વેપારીઓએ પોતાના સ્ટાફને આગની આપત્તિ દરમિયાન કેવી રીતે પ્રતિસાદ આપવો તેની પ્રેક્ટિકલ માહિતી આપવી જોઈએ.
🔹 ૩. વીજળીની સુવિધા સલામત રાખવી
ફટાકડાના સ્ટોલમાં વીજ વાયરિંગ ખૂબ જ સાવચેતીપૂર્વક કરવું જરૂરી છે. કોઈપણ ખુલ્લી વાયર કે લૂઝ કનેક્શન ન રહે તે સુનિશ્ચિત કરવું જોઈએ.
લાઈટ બલ્બ અથવા ટ્યુબલાઈટ્સ ફટાકડાના ડબ્બા કે જથ્થાની નજીક ન લગાવવી જોઈએ, કારણ કે ગરમી કે સ્પાર્કથી આગ લાગવાનો ખતરો રહે છે.
ફટાકડાના વેપારીઓએ બેટરી આધારિત લાઈટિંગ કે સુરક્ષિત લેડ લાઈટ્સનો ઉપયોગ કરવો વધુ યોગ્ય ગણાય છે.
🔹 ૪. ધુમ્રપાન અને ખુલ્લી આગ પર કડક પ્રતિબંધ
ફટાકડાના વેપાર વિસ્તારમાં ધુમ્રપાન કરવું કડક રીતે પ્રતિબંધિત છે. કોઈપણ ગ્રાહક કે કર્મચારી સિગારેટ, બીડી કે માચિસ સાથે સ્ટોલ નજીક ન આવે તે સુનિશ્ચિત કરવું વેપારીની ફરજ છે.
દુકાનની બહાર “ધુમ્રપાન કડક મનાઈ છે” એવા બોર્ડ લગાવવો જરૂરી છે. આ નાનો પગલું પણ મોટી દુર્ઘટના ટાળવામાં મદદરૂપ બની શકે છે.
🔹 ૫. ફટાકડાનો સંગ્રહ નિયત મર્યાદામાં જ કરવો
લાયસન્સ મુજબ નક્કી કરેલી મર્યાદાથી વધુ ફટાકડાનો જથ્થો રાખવો કાયદેસર ગુનો છે. દરેક દુકાન કે સ્ટોલ માટે વિસ્ફોટક વિભાગની મંજૂરી મુજબ સંગ્રહ મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવે છે.
વેપારીઓએ એ જ મર્યાદામાં જ માલ રાખવો જોઈએ અને વધારાનો જથ્થો અલગ સલામત ગોડાઉનમાં રાખવો જોઈએ, જે શહેરથી દૂર અને ખાલી જગ્યામાં હોય.
ફટાકડાના ડબ્બાઓને જમીનથી થોડા ઊંચે લાકડાના પ્લેટફોર્મ પર રાખવા જોઈએ, જેથી ભેજ કે ગરમીનો સીધો સંપર્ક ન થાય.
🔹 ૬. તાલીમ પ્રાપ્ત કર્મચારીઓ રાખવા
ફટાકડાનો વેપાર સામાન્ય વેપાર નથી — તે તકનીકી જાણકારી અને સુરક્ષાની સમજની માંગણી કરે છે. વેપારીઓએ પોતાના સ્ટાફને ફટાકડાનું હેન્ડલિંગ, ગ્રાહકો સાથે વ્યવહાર દરમિયાનની સાવચેતી, અને આગ લાગતી વખતે શું કરવું તેની તાલીમ આપવી જોઈએ.
જેમ કે — જો કોઈ ફટાકડો અચાનક સળગી જાય તો તરત પાણી કે રેતી વડે બુઝાવવો, પેનિક ન થવો અને ગ્રાહકોને સલામત અંતરે હટાવવો વગેરે.
🔹 ૭. ગ્રાહકોને માર્ગદર્શન આપવું
વેપારીની જવાબદારી માત્ર વેચાણ સુધી સીમિત નથી. તેઓએ ફટાકડા ખરીદનારા લોકોને પણ સલામતીના નિયમો સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
દરેક પેકેટ પર છાપેલી સૂચનાઓ વાંચવા કહેવું, બાળકોને દેખરેખ હેઠળ ફટાકડા ફોડવા સમજાવવું, અને ખુલ્લી જગ્યામાં ફટાકડા ફોડવાની સલાહ આપવી એ વેપારીની સામાજિક ફરજ છે.
કેટલાંક જવાબદાર વેપારીઓ તેમના સ્ટોલ પર “સલામતીના નિયમો”નું બેનર લગાવી લોકોમાં જાગૃતિ ફેલાવે છે, જે ખૂબ સરાહનીય પગલું છે.
🔹 ૮. રાત્રિ પછી ફટાકડા વેચાણ પર પ્રતિબંધ
સરકારના નિયમો મુજબ ફટાકડાનું વેચાણ નિશ્ચિત સમય સુધી જ કરવાની મંજૂરી હોય છે, સામાન્ય રીતે રાત્રે 10 વાગ્યા પછી વેચાણ પર પ્રતિબંધ હોય છે.
વેપારીઓએ આ નિયમોનું પાલન કરવું જરૂરી છે, કારણ કે રાત્રિના સમયે દેખરેખ ઓછી રહે છે અને દુર્ઘટનાનો ખતરો વધારે રહે છે.
🔹 ૯. પર્યાવરણની જવાબદારી પણ નિભાવવી
આધુનિક યુગમાં પર્યાવરણ પ્રત્યેની જવાબદારી પણ વેપારીઓ પર આવી છે. ફટાકડા વેચાણ દરમિયાન પ્લાસ્ટિકના થેલાંનો ઉપયોગ ટાળવો જોઈએ.
પર્યાવરણને અનુકૂળ “ગ્રીન ફટાકડા”ની વેચાણને પ્રોત્સાહિત કરવું એ આજના સમયની જરૂર છે.
કેટલાંક શહેરોમાં ગ્રીન ફટાકડાના વિશિષ્ટ સ્ટોલ લગાવવામાં આવે છે, જે ઓછો ધુમાડો, ઓછો અવાજ અને ઓછું પ્રદૂષણ કરે છે. આવા ઉપક્રમોમાં વેપારીઓનો સહભાગ સર્વોત્તમ ગણાય.
🔹 ૧૦. સ્થાનિક તંત્ર અને ફાયર વિભાગ સાથે સહયોગ
લાયસન્સ મળ્યા બાદ વેપારીઓએ સ્થાનિક પોલીસ, ફાયર વિભાગ અને જિલ્લા કલેક્ટર કચેરી સાથે સતત સંપર્કમાં રહેવું જોઈએ.
જો કોઈ નાની પણ દુર્ઘટના બને તો તરત જ જાણ કરવી, અને તંત્રને સહયોગ આપવો. આવું કરવાથી વ્યવસાયમાં વિશ્વાસ વધે છે અને લોકોનો વિશ્વાસ પણ મજબૂત બને છે.
🔹 ૧૧. દુકાન અને આસપાસની સફાઈ જાળવવી
ફટાકડાની દુકાનની આસપાસ કાગળ, પેકિંગ મટિરિયલ કે કચરો ન એકઠો થવા દેવું જોઈએ. આવી વસ્તુઓ જ્વલનશીલ હોય છે અને નાની ચિંગારીથી પણ આગ લાગી શકે છે.
દરરોજ સાંજે બંધ કરતાં પહેલાં દુકાનની સફાઈ અને માલની તપાસ ફરજિયાત કરવી જોઈએ.
🔹 ૧૨. વીમા કવરેજ લેવું
જાણકાર વેપારીઓ ફટાકડાના વ્યવસાય માટે ઇન્શ્યોરન્સ કવરેજ લે છે. જો કોઈ દુર્ઘટના બને તો આ વીમો નાણાકીય નુકસાનથી બચાવે છે.
આજકાલ ઘણા ઇન્શ્યોરન્સ કંપનીઓ ખાસ ફટાકડા વેપારીઓ માટે ફાયર ઇન્શ્યોરન્સ પૉલિસી ઓફર કરે છે, જે વેપારના જોખમને ઘટાડી શકે છે.
🔹 સમાપન : કાયદાનું પાલન જ સૌથી મોટું રક્ષણ
દિવાળીનો તહેવાર આનંદનો છે, પરંતુ આ આનંદને સુરક્ષિત રીતે માણવો equally મહત્વનો છે. વેપારીઓ માટે નફો કમાવાથી પહેલાં લોકોની સલામતી અને કાયદાનું પાલન આવશ્યક છે.
લાયસન્સ મેળવ્યા પછી પણ જો નિયમોનું પાલન ન થાય, તો લાયસન્સ રદ થઈ શકે છે અને ફોજદારી કાર્યવાહી થઈ શકે છે.
સજાગ, જવાબદાર અને કાયદાનું પાલન કરનારા વેપારીઓ જ દિવાળીના સાચા દીવા બની શકે — જે પ્રકાશ ફેલાવે, પરંતુ કોઈને બળી ન જાય.
