અમદાવાદ – વારસાગત સંપત્તિમાં દીકરીઓના હક્કનો પ્રશ્ન ભારતના કાનૂની અને સામાજિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં હંમેશાં ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. ખાસ કરીને ખેતીની જમીન, જે ગ્રામ્ય સમાજના આર્થિક આધારનો કેન્દ્ર છે, તેમાં દીકરીઓને વારસાગત હક મળે કે નહીં, તે મુદ્દો લાંબા સમયથી વિવાદાસ્પદ રહ્યો છે.
આ જ મુદ્દે ગુજરાત હાઈકોર્ટએ તાજેતરમાં એક મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો આપ્યો છે – જે દીકરીઓના સમાન હક્કને મજબૂત કરે છે અને કાયદાની સમાનતાની ભાવનાને નવો આધાર આપે છે.
⚖️ કેસની પૃષ્ઠભૂમિ: પિતાની ખેતીની જમીન અને દીકરીનો દાવો
અમદાવાદ જિલ્લામાં રહેતી એક મહિલાએ પોતાના પિતાની વારસાઈ ખેતીની જમીનમાં પોતાનો હક માંગતાં કેસ દાખલ કર્યો હતો. મહિલાનો દાવો હતો કે પિતાના અવસાન બાદ જમીનનો હિસ્સો તેના ભાઈઓને આપવામાં આવ્યો, પરંતુ દીકરી તરીકે તેનું પણ હક્ક હતું જે પારિવારિક દબાણ અને સામાજિક પરિસ્થિતિઓને કારણે છીનવાઈ ગયો હતો.
આ દાવાને ટ્રાયલ કોર્ટએ અગાઉ રદ્દ કર્યો હતો. ટ્રાયલ કોર્ટનું માનવું હતું કે જમીન ખેતી માટેની હોવાથી અને હિસ્સો વહેંચણીના સમયે દીકરીએ કોઈ દાવો કર્યો નહોતો, એટલે હવે વર્ષો બાદ તેની અપીલ માન્ય નથી.
પરંતુ મહિલાએ ન્યાય માટે લડત ચાલુ રાખી અને ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં અપીલ દાખલ કરી.
🧾 હાઈકોર્ટનો નિર્ણય: દીકરીનો હક્ક અવિભાજ્ય અને અવિરત
હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશે વિગતવાર સુનાવણી બાદ ચુકાદામાં સ્પષ્ટ ઠરાવ્યું કે –
“જ્યાં સુધી દીકરી સ્વૈચ્છિક રીતે પોતાના હક્કોનો ત્યાગ ન કરે અથવા કાયદેસર રીતે હક છોડતી ન હોય, ત્યાં સુધી પિતાની વારસાઈ સંપત્તિમાં તેનો હિસ્સો અખંડિત અને સુરક્ષિત રહે છે.”
અદાલતે કહ્યું કે ભારતનો બંધારણ સ્ત્રી અને પુરુષને સમાન હક્ક આપે છે. હિન્દુ વારસાકાનૂનમાં પણ સુધારાઓ બાદ દીકરીઓને પુત્ર જેટલો જ હક આપવામાં આવ્યો છે, પછી તે શહેરી મિલકત હોય કે ગ્રામ્ય ખેતીની જમીન.
આથી, નીચલી અદાલતનો આદેશ રદ કરવામાં આવે છે અને મહિલાને તેના પિતાની ખેતીની જમીનમાં કાયદેસર હિસ્સો આપવાનો હુકમ આપવામાં આવે છે.
🧑⚖️ અદાલતે કાનૂની સંદર્ભમાં શું કહ્યું
હાઈકોર્ટએ હિન્દુ સુક્સેશન (સંશોધન) અધિનિયમ 2005નો ખાસ ઉલ્લેખ કર્યો.
આ અધિનિયમ મુજબ:
-
દીકરીને હવે પુત્ર જેટલો જ વારસાગત હક મળ્યો છે.
-
દીકરીને પણ પિતાની સંપત્તિમાં સમાન હિસ્સો અને સહમાલિકીનો અધિકાર મળે છે.
-
આ હક્ક આપમેળે પ્રાપ્ત થાય છે – કોઈ દસ્તાવેજી દાવો કરવાની જરૂર નથી.
-
દીકરી લગ્નિત હોય કે અવિવાહિત, તેના વારસાગત હક્કમાં ફેરફાર થતો નથી.
અદાલતે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું કે, ખેતીની જમીન પણ વારસાગત સંપત્તિમાં આવે છે, અને રાજ્ય સરકારની ભૂમિ નીતિઓના નામે સ્ત્રીઓના હક્કો અટકાવવામાં ન આવે.
🌾 ખેતીની જમીન અને સ્ત્રીઓના હક્ક – એક ઐતિહાસિક વિષય
ગ્રામ્ય ભારતમાં ખેતીની જમીન માત્ર જીવનોપાર્જનનું સાધન નથી – તે છે પરિવારની ઓળખ, આર્થિક શક્તિ અને સામાજિક સ્થાનનું પ્રતિક. પરંતુ પરંપરાગત રીતે પુત્રોને જ જમીન વારસામાં મળતી આવતી હતી, જ્યારે દીકરીઓને લગ્ન પછી પિતૃગૃહમાંથી “વિદાય” માનવામાં આવતી.
સામાજિક માન્યતાઓ અને પિતૃસત્તાત્મક ધોરણો હેઠળ, અનેક દીકરીઓએ પોતાનો હક સંવેદનશીલ સંબંધોના ભયથી છોડવો પડતો હતો.
પરંતુ હાઈકોર્ટના આ ચુકાદાથી સ્પષ્ટ સંદેશ મળ્યો છે કે કાયદો હવે પરંપરાગત ભેદભાવને સ્વીકારતો નથી.
📰 સમાજમાં ઉદભવેલો પ્રતિસાદ
આ ચુકાદા પછી અનેક સ્ત્રી અધિકાર સંગઠનો અને કાનૂનવિદોએ તેને “માઇલસ્ટોન” ગણાવ્યો છે.
અમદાવાદની મહિલા અધિકાર વકીલ અંજુબેન ઠક્કર કહે છે –
“આ ચુકાદો માત્ર એક મહિલાને નહીં, પરંતુ હજારો દીકરીઓને ન્યાય આપે છે. હવે કોઈ દીકરીને પોતાના પિતાની જમીન માટે ભાઈઓ સામે હાથ જોડવા નહીં પડે.”
બીજી બાજુ કેટલાક ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં હજુ પણ સામાજિક વિરોધાભાસ જોવા મળે છે. કેટલાક લોકો માને છે કે ખેતીની જમીન પર સ્ત્રીના હક્કથી જમીનના ટુકડા વિભાજિત થશે અને ખેતી મુશ્કેલ બનશે.
પરંતુ કાનૂનવિદો કહે છે કે “આ તો સમાનતા તરફનો અનિવાર્ય પગલું છે.”
📚 કાયદાની વિકાસયાત્રા: દીકરીના હક્કનો ઇતિહાસ
હિન્દુ વારસાકાનૂન 1956માં લાગુ પડ્યા પછી શરૂઆતમાં દીકરીઓને મર્યાદિત હક્ક મળતો હતો. તેઓ માત્ર લગ્ન પહેલા જ પિતાની સંપત્તિમાં ભાગીદાર ગણાતી.
પરંતુ વર્ષ 2005માં થયેલા સુધારાઓ બાદ હિન્દુ સુક્સેશન (સંશોધન) અધિનિયમએ ઐતિહાસિક ફેરફાર લાવ્યો –
-
દીકરી પણ હવે પિતાની જમીનની સહમાલિક.
-
પિતા જીવતા હોય કે ન હોય, હક અડગ.
-
કોઈપણ પારિવારિક સમજૂતી દીકરીના હકને રદ નહીં કરી શકે.
આ સુધારાના 20 વર્ષ પછી ગુજરાત હાઈકોર્ટનો આ ચુકાદો તેની વાસ્તવિક અમલવારીને મજબૂત બનાવે છે.
💬 ન્યાયાધીશના અવલોકન
ન્યાયાધીશે પોતાના ચુકાદામાં લખ્યું છે:
“સ્ત્રીના હક્કને જો આપણે વારસાગત જમીનથી વંચિત કરીએ, તો સમાનતાનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત જ ખંડિત થાય છે. સમાજના વિકાસ માટે જરૂરી છે કે સ્ત્રીઓને પણ જમીન અને સંપત્તિમાં સમાન માલિકી મળે.”
અદાલતે વધુમાં ઉલ્લેખ કર્યો કે સમાજમાં દીકરીઓ પ્રત્યેનો દૃષ્ટિકોણ બદલવાનો સમય આવી ગયો છે. કાનૂન હવે ન માત્ર સમાનતા આપે છે, પરંતુ સામાજિક ન્યાયનું પ્રતિબિંબ પણ બને છે.
🧩 સામાજિક અને આર્થિક અસર
આ ચુકાદાથી ગામડાંના સ્તરે મોટો પ્રભાવ જોવા મળશે.
-
અનેક મહિલાઓ હવે પોતાની પિતૃ સંપત્તિ માટે કાયદેસર રીતે દાવો કરી શકશે.
-
ખેતીમાં મહિલાઓની ભાગીદારી વધશે.
-
ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં સ્ત્રીઓનું આર્થિક સ્વાવલંબન મજબૂત થશે.
સ્ત્રી અધિકાર કાર્યકર્તા મીના પરમાર કહે છે –
“જ્યારે દીકરી પાસે પોતાનો જમીનનો હિસ્સો હશે, ત્યારે તે નિર્ણય લેવાની દિશામાં પણ સશક્ત બનશે. આ ચુકાદો ગ્રામ્ય સ્ત્રી માટે આશાનો કિરણ છે.”
🏛️ કાનૂનથી આગળ – માનસિક પરિવર્તનની જરૂર
જ્યારે કાયદો સમાનતા આપે છે, ત્યારે સામાજિક સ્વીકાર એ હજી પડકારરૂપ છે.
ઘણા ગામડાઓમાં આજે પણ “દીકરી તો પરાયી છે” એવી માન્યતા જીવંત છે. આવી માન્યતાઓ તોડવા માટે જરૂરી છે કે સમાજ સમજશે –
“દીકરી પરિવારનો સમાન વારસદાર છે, દયાનો વિષય નહીં.”
શિક્ષણ, જાગૃતિ અને કાનૂની માર્ગદર્શન દ્વારા સ્ત્રીઓના હક્ક વિશે માહિતી પહોંચાડવી જરૂરી છે.
⚙️ સરકાર અને તંત્રની ભૂમિકા
હાઈકોર્ટના આ ચુકાદા બાદ રાજ્ય સરકાર અને રાજસ્વ વિભાગ માટે પણ સ્પષ્ટ સંદેશ છે કે –
-
જમીનના દસ્તાવેજોમાં દીકરીના નામની નોંધ ફરજિયાત રીતે થવી જોઈએ.
-
વારસાગત હક માટેની અરજી પ્રક્રિયા સરળ બનાવવી જોઈએ.
-
ગ્રામ પંચાયત સ્તરે મહિલા સંપત્તિ અધિકાર જાગૃતિ અભિયાન ચલાવવું જોઈએ.
જો આ પગલાં અમલમાં આવશે તો આ ચુકાદાનો વ્યાપક ફાયદો સામાન્ય સ્ત્રીઓ સુધી પહોંચશે.
અંતિમ વિચાર: ન્યાયથી સમાનતા તરફ
ગુજરાત હાઈકોર્ટનો આ ચુકાદો માત્ર એક કેસનો અંત નથી – તે છે એક નવી શરૂઆત.
આ નિર્ણય એ સંદેશ આપે છે કે સ્ત્રીના હક્કો કાયદાથી વધુ એક માનવાધિકાર છે.
પિતાની જમીનમાં દીકરીનો હક કોઈ ઉપકાર નથી, તે છે ન્યાયનો સ્વાભાવિક અધિકાર.
જ્યારે ગામડાની કોઈ દીકરી પોતાના નામે જમીનનો દસ્તાવેજ હાથમાં લેશે, ત્યારે એ માત્ર કાગળ નહીં, પરંતુ સમાજના સમાનતાના નવા અધ્યાયની શરૂઆત હશે.
