નડિયાદ/ખેડા – જાહેર માહિતી અધિકાર કાયદો (RTI–2005) સામાન્ય નાગરિકોને માહિતી મેળવવાનો મૂળભૂત અધિકાર આપે છે. પરંતુ આ અધિકારનો ભંગ થાય ત્યારે માહિતી આયોગ પાસે કાર્યવાહી કરવાનો કાનૂની અધિકાર છે. એવા જ એક મહત્વપૂર્ણ કેસમાં ખેડા જિલ્લાના નડિયાદ શહેરમાં વહીવટી તંત્ર દ્વારા સમયસર માહિતી ન આપવાના કારણે રાજ્ય માહિતી આયોગે 5,000 રૂપિયાનો દંડ ફટકારતાં સમગ્ર જિલ્લા વહીવટી તંત્રમાં ભારે ચર્ચા અને ખળભળાટ મચી ગયો છે. ખાસ કરીને, નડિયાદ સબ-ડિવિઝનલ મેજિસ્ટ્રેટ (SDM) નિર્ભય ગોંડ્રીયા પર દંડ કાપવાની કાર્યવાહી સાથે કલેક્ટર ઓફિસની ભૂલછોક પ્રકાશમાં આવી છે.
આ સમગ્ર કેસ એક સામાન્ય નાગરિક– હેમંતભાઈ પ્રભુદાસ પટેલ દ્વારા કરવામાં આવેલી RTI અરજીથી શરૂ થયો હતો. પરંતુ અધિકારીઓની ગેરજવાબદારી, સમયસર પ્રતિસાદ ન આપવાનું વલણ અને RTI અધિનિયમની ખુલ્લી અવગણના કારણે મામલો માહિતી આયોગ સુધી પહોંચ્યો હતો.
RTI અરજીનો પ્રારંભ: નાગરિકે માંગેલી માહિતી, તંત્રનું મૌન
માહિતી અનુસાર હેમંતભાઈ પ્રભુદાસ પટેલે એપ્રિલ 2025માં નડિયાદ SDM કચેરીમાં RTI અરજી કરી હતી. અરજદારને RTS હેઠળની તેમની અપીલનો હુકમ મેળવવો હતો. નિયમ મુજબ માહિતી અધિકારીએ 30 દિવસની અંદર માહિતી આપવા પડે છે, પરંતુ નડિયાદ SDM કચેરીએ કોઈ પણ પ્રકારનું પ્રતિસાદ આપ્યું નહોતું.
કલેક્ટર દ્વારા પ્રથમ બહાનું આપવામાં આવ્યું કે “2011 નો રેકોર્ડ ઉપલબ્ધ નથી”, પરંતુ અરજદાર જે માહિતી માગી રહ્યા હતા તે 2025 સંબંધિત હતી. આથી કલેક્ટર દ્વારા આપવામાં આવેલું કારણ ‘અસંગત અને ગેરસ્થાને’ હતું, એમ માહિતી આયોગે પણ પોતાના નિર્દેશમાં સ્પષ્ટ કર્યું.
અપીલ પ્રક્રિયા: અધિકારીના આદેશને પણ અવગણના
અરજદાર હેમંતભાઈએ મે 2025માં પ્રથમ અપીલ દાખલ કરી. પ્રથમ અપીલ અધિકારીએ સ્પષ્ટ આદેશ કર્યો કે પાંચ દિવસની અંદર અરજદારને માંગેલી માહિતી પૂરી પાડી દેવી. પરંતુ આ આદેશને SDM દ્વારા ખુલ્લેઆમ અવગણવામાં આવ્યો.
‘RTI અધિનિયમ’ મુજબ જો અપીલ અધિકારીનો આદેશ માનવામાં ન આવે તો તે ગંભીર કાનૂની ઉલ્લંઘન ગણાય છે. છતાં પણ નડિયાદ SDM કચેરી દ્વારા ફરી કોઈ પ્રતિભાવ આપવામાં આવ્યો નહોતો.
અરજદારને અંતે માહિતી આયોગને અરજી કરીને ન્યાય માગવો પડ્યો.
માહિતી આયોગની સુનવણી: અધિકારીઓને નોટીસ, પરંતુ અસંતોષકારક જવાબ
ઓગસ્ટ 2025માં માહિતી આયોગે SDM અને કલેક્ટરને નોટિસ મોકલીને સુનવણી માટે બોલાવ્યા હતા. આયોગે સ્પષ્ટ કહ્યું કે RTI અધિનિયમ પ્રશાસન માટે નહીં, નાગરિકો માટે છે, અને તેનો ભંગ રાજ્યના વહીવટ પર પ્રશ્નાર્થ ઊભો કરે છે.
SDM નિર્ભય ગોંડ્રીયાએ સુનવણી દરમિયાન જવાબ આપ્યો કે:
“અમે અરજદારને સંપર્ક કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ અરજદાર મળી ન આવતા માહિતી આપી શકાઈ નથી.”
પરંતુ અરજદારે આ દાવાને સંપૂર્ણ ખોટો ગણાવ્યો અને માહિતી આયોગ સમક્ષ પુરાવો આપ્યો કે તેમને કોઈ પણ પ્રકારનો સંપર્ક અથવા જવાબ આપવામાં આવ્યો નહોતો.
આયોગે આ દલીલને “અધિનિયમ વિરુદ્ધની અને ગેરકાનૂની” ગણાવીને કડક ટિપ્પણી કરી હતી.
માહિતી આયોગનો નિર્ણય: 5000 રૂપિયાનો દંડ, રિપોર્ટ આપવાનો આદેશ
વિસ્તૃત સુનવણી બાદ માહિતી આયોગે નડિયાદ SDM નિર્ભય ગોંડ્રીયાને 5,000 રૂપિયાનો દંડ ફટકાર્યો. આ દંડ RTI અધિનિયમની કલમ 20 મુજબ લગાડવામાં આવ્યો છે, જેમાં માહિતી ન આપનાર અધિકારીને દંડિત કરવાનો પ્રાવધાન છે.
આયોગે સાથે નીચેના આદેશો પણ આપ્યા:
1. 7 દિવસમાં અરજદારને સંપૂર્ણ માહિતી આપવી
અરજદાર હેમંતભાઈ પ્રભુદાસ પટેલને જરૂરી તમામ માહિતી સાત દિવસની અંદર આપવા સૂચના આપવામાં આવી.
2. SDM અને કલેક્ટર ઓફિસે આયોગને લેખિત રિપોર્ટ આપવો
મામલે કેવી રીતે ઉદભવ્યો, કેમ માહિતી સમયસર આપવામાં આવી ન હતી અને જવાબદાર કોણ – તમામ મુદ્દાઓ અંગે વિગતવાર રિપોર્ટ રજૂ કરવો પડશે.
3. RTI અધિનિયમના પાલન અંગે ‘સુધારાત્મક પગલાં’ લેવા
જિલ્લા કલેક્ટરને આદેશ અપાયો કે સમગ્ર કચેરીમાં RTI પ્રક્રિયા સુઘડ બનાવે અને કર્મચારીઓને તાલીમ આપે.
આ સમગ્ર કેસ વહીવટી તંત્રની કામગીરી પર પ્રશ્નાર્થ ઊભો કરનાર છે એવું આયોગે સ્પષ્ટ કર્યું.
વહીવટી તંત્રમાં ખળભળાટ: અધિકારીઓમાં ગભરાટ, વિભાગોમાં ચર્ચા
આ નિર્ણય બાદ ખેડા જિલ્લાના વહીવટી તંત્રમાં મોટો ખળભળાટ જોવા મળ્યો છે. ખાસ કરીને કલેક્ટર કચેરી અને SDM ઓફિસમાં RTI અરજીઓની કામગીરીને લઈને આંતરિક સમીક્ષા શરૂ થઈ હોવાનું સૂત્રો જણાવે છે.
એક તરફ નાગરિકોમાં આ નિર્ણયથી ખુશી છે કે માહિતી આયોગ RTIના દુરુપયોગને નહીં પરંતુ અધિકારીઓની વહીવટી ચાલાકી સામે કડક અભિગમ અપનાવી રહ્યો છે.
બીજી તરફ, કેટલાક અધિકારીઓમાં કડક પગલાં અંગે ગભરાટ છે, કારણ કે રાજ્યમાં ભૂતકાળમાં પણ ઘણા SDM, સરપંચ, PSI અને નગરપાલિકાના અધિકારીઓને RTI અવગણનાને કારણે દંડિત કરવામાં આવ્યા છે.
અરજદારનો પ્રતિભાવ: “આ નિર્ણય માત્ર મારા માટે નહીં, નાગરિક તાકાત માટે છે.”
હેમંતભાઈ પ્રભુદાસ પટેલે મીડિયા સમક્ષ જણાવ્યું:
“એપ્રિલથી હું સતત ફરતો રહ્યો. અધિકારીઓએ જાણે મારી અરજીઓને ગંભીરતાથી લીધી જ નહોતી. માહિતી આયોગનો નિર્ણય એ સાબિત કરે છે કે નાગરિકોની અવાજને દબાવી શકાતો નથી.”
હેમંતભાઈએ આ નિર્ણયને ‘નાગરિકોના અધિકારોને મજબૂત બનાવતો પ્રકાર-નો’ ગણાવ્યો.
RTI કાયદા વિશેષજ્ઞોની ટિપ્પણી: ‘વહીવટે કાનૂનને ગંભીરતાથી લેવો પડશે’
કાયદા નિષ્ણાતો કહે છે કે ગુજરાતમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં RTI કેસોમાં લાપરવાહી વધી રહી છે. સમયસર માહિતી ન આપવાનો વલણ મોટાભાગે કચેરીઓમાં જોવા મળે છે.
વિશેષજ્ઞોના અનુસાર RTI અધિનિયમનો હેતુ છે:
-
શાસનમાં પારદર્શિતા
-
જવાબદારી
-
નાગરિકને માહિતીનો અધિકાર
પરંતુ જો અધિકારી સમયસર જવાબ નહીં આપે તો:
-ભ્રષ્ટાચારને પ્રોત્સાહન મળે
-નાગરિકનો સરકાર પરનો વિશ્વાસ ઘટે
-વહીવટની કાર્યશૈલી પર સવાલ ઊભા થાય
આ કેસમાં આયોગે સ્પષ્ટ સંદેશો આપ્યો છે કે RTI અધિનિયમનો ભંગ કરનારાને છૂટ નથી.
વહીવટી સિસ્ટમમાં RTIની અવગણના – એક મોટો પ્રશ્ન
ગુજરાતમાં દર વર્ષે હજારો RTI અરજીઓ થાય છે. પરંતુ ઘણા વિભાગોમાં આ અરજીઓ અથવા તો ‘મોડી પડે છે’ અથવા ‘ગુમ થતી’ હોવાનું જોવા મળે છે. કેટલીક જગ્યાએ તો નાગરિકોને ફરઝી બહાનાં આપીને ગોળ ગોળ ચક્કરપણાવતું હોય છે.
નડિયાદનો આ કેસ તેવું જ એક ઉદાહરણ છે જ્યાં અધિકારીઓએ:
-અપુષ્ટ બહાનું આપ્યું
-RTI સમયમર્યાદા તોડી
-પ્રથમ અપીલના આદેશને અવગણ્યો
-અરજદાર સાથે કોઈ પણ પ્રકારનો સંપર્ક કર્યો નહીં
આથી માહિતી આયોગે એકદમ કડક વલણ ધારણ કરવું પડ્યું.
નિષ્કર્ષ: નડિયાદનો કેસ બની શકે રાજ્યના વહીવટી તંત્ર માટે ચેતવણી
RTI માત્ર કાગળ上的 કાયદો નથી, પરંતુ તે નાગરિકોને શાસનના તમામ સ્તરે પારદર્શિતા અને જવાબદારી દર્શાવવાનો માર્ગ છે.
નડિયાદ SDM અને કલેક્ટર ઓફિસ પર કાપવામાં આવેલ 5,000 રૂપિયાનો દંડ નાનો લાગી શકે, પરંતુ તે વહીવટી તંત્ર માટે એક મોટો ‘મેસેજ’ છે:
“RTIનો ભંગ સહન નહીં કરવામાં આવે.”
આ ઘટનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે નાગરિક RTIનો ઉપયોગ કરીને વહીવટી તંત્રને જવાબદાર બનાવી શકે છે અને માહિતી આયોગ જરૂર પડે ત્યારે કડક કાર્યવાહી કરવામાં હચકાતું નથી.
