આજથી નવ વર્ષ પહેલાં — ૮ નવેમ્બર, ૨૦૧૬ની સાંજે — ભારતના ઇતિહાસમાં એક એવું ક્ષણ આવ્યું હતું, જ્યારે રાતોરાત આખા દેશના અર્થતંત્રમાં ભુકંપ જેવી સ્થિતિ સર્જાઈ. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી રાષ્ટ્રીય પ્રસારણ પર આવ્યા અને અચાનક જાહેર કર્યું કે ૫૦૦ અને ૧,૦૦૦ રૂપિયાની નોટો હવે કાયદેસર ચલણ રહેશે નહીં. આ જાહેરાત માત્ર ચલણ બદલવાની નહોતી — તે “કાળા નાણાં સામેની લડત”, “નકલી ચલણનો નાશ” અને “ડિજિટલ ભારત તરફનો ધડાકેદાર કૂદકો” તરીકે રજૂ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ આજે, નવ વર્ષ પછી, પ્રશ્ન એ છે કે શું આ ઉદ્દેશો હાંસલ થયા? કે પછી ફક્ત કાળા નાણાંનો “રંગ” બદલાયો?
નોટબંધીનો રાજકીય અને ઐતિહાસિક સંદર્ભ
નોટબંધી કોઈ નવી કલ્પના નહોતી. ૧૯૭૮માં પણ ૧,૦૦૦, ૫,૦૦૦ અને ૧૦,૦૦૦ રૂપિયાની નોટો રદ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તે સમયે તેનો પ્રભાવ મર્યાદિત હતો કારણ કે મોટી નોટો સામાન્ય પ્રજામાં ન હતી. ૨૦૧૬માં, સ્થિતિ અલગ હતી — તે સમયની કુલ ચલણ રકમમાં ૮૬ ટકા ભાગ આ બે નોટોના રૂપમાં હતો.
તે માટે ૮ નવેમ્બર, ૨૦૧૬ની રાતે દેશના કરોડો નાગરિકો પાસે રહેલી નોટો અચાનક “કાગળના ટુકડા” બની ગઈ. આ નિર્ણયે એકાએક સામાન્ય માણસ, નાના વેપારીઓ, મજૂરો, ખેડુતો અને ઉદ્યોગકારો બધા જને અસર કરી દીધા.
નોટબંધીના વચનબદ્ધ ઉદ્દેશ્યો
સરકારે નોટબંધીના પાંચ મુખ્ય હેતુ જાહેર કર્યા હતા:
-
કાળાધનનો નાશ: બિનહિસાબી રોકડને બૅન્કિંગ સિસ્ટમમાં લાવવા.
-
નકલી ચલણનો નાશ: પાકિસ્તાન આધારિત નકલી નોટોની હેરાફેરીને અટકાવવા.
-
ટેરર ફંડિંગ પર નિયંત્રણ: આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓમાં વપરાતા રોકડના પ્રવાહને રોકવો.
-
ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શનનો પ્રોત્સાહન: કૅશલેસ અર્થતંત્ર તરફ આગળ વધવું.
-
ટેક્સ બેઝનો વિસ્તાર: વધુ લોકો કરપાત્ર આવક જાહેર કરે તે માટે પ્રોત્સાહન આપવું.
પરંતુ આજે, નવ વર્ષ પછી, જ્યારે આપણે આ હેતુઓ સામેના પરિણામો જોઈએ છીએ, ત્યારે તસવીર બહુ જ મિશ્ર છે.
આંકડાઓ શું કહે છે? – કાળાધન હજી પણ જીવંત છે?
રિઝર્વ બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયાના આંકડા મુજબ, રદ કરાયેલી ૯૯.૩ ટકા નોટો ફરીથી બૅન્કિંગ સિસ્ટમમાં પરત આવી. એટલે કે, જે કાળાધન સિસ્ટમની બહાર હોવાનું માનવામાં આવતું હતું, તે મોટાભાગે સફેદ રૂપમાં પરત આવ્યું.
કાળા નાણાંના સ્વરૂપમાં મોટો ફેરફાર આવ્યો — નોટોના રૂપમાં નહિ, પણ અસ્થાવાર મિલકત, સોનું, શેર બજાર અને શેલ કંપનીઓના માધ્યમથી. નોટબંધી પછી ઇન્કમ ટેક્સ વિભાગે લાખો શંકાસ્પદ ખાતાઓની તપાસ શરૂ કરી, પરંતુ લાંબા ગાળે કાળાધન પર “પૂર્ણ નિયંત્રણ” મેળવી શકાયું નથી.
એક અર્થશાસ્ત્રીએ યોગ્ય રીતે કહ્યું હતું —
“કાળાધન કોઈ નોટમાં નથી, તે સિસ્ટમમાં છે. તમે નોટ બદલો, સિસ્ટમ નહીં, તો રંગ બદલાય છે, સ્વરૂપ નહીં.”
નકલી ચલણનો ખરો આંકડો
નકલી ચલણના કિસ્સાઓ નોટબંધી પછી તાત્કાલિક ઘટ્યા હતા, પરંતુ સંપૂર્ણપણે નાશ થયા નહોતા. ઇન્ડિયન સ્ટેટિસ્ટિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના અભ્યાસ મુજબ, નોટબંધી પહેલાં પરિભ્રમણમાં રહેલી નકલી નોટોની કિંમત આશરે ₹400 કરોડ હતી, જે રદ કરાયેલી નોટોના મૂલ્યના 0.03 ટકા જેટલી હતી — એટલે કે “સમસ્યા જેટલી દેખાતી હતી” એટલી મોટી નહોતી.
આથી એવું સ્પષ્ટ થયું કે નકલી ચલણનો ઉલ્લેખ કદાચ આર્થિક કરતાં વધુ રાજકીય કારણોસર હાઇલાઇટ થયો હતો.
બૅન્કો, લાઇન અને માનવીય સંઘર્ષ
નોટબંધી પછીના પ્રથમ ત્રણ મહિનાઓ દેશ માટે સૌથી કઠિન સાબિત થયા. બૅન્કોની બહાર કિલોમીટર લાંબી લાઇનો જોવા મળી, લોકોને નોટો બદલવા માટે આખો દિવસ ઊભા રહેવું પડતું. ઘણા લોકોના જીવ ગયા, કેટલાક હૃદયરોગથી, કેટલાક થાકથી, અને કેટલાક તણાવથી.
લુધિયાણાની બૅન્ક મેનેજર નેહા શર્મા છાબરાનું વર્ણન એ સમયની હકીકત બતાવે છે —
“રાતે ૧ વાગ્યા સુધી બૅન્કમાં રહીને કામ કરવું પડતું. ગ્રાહકો રડી પડતા હતા, વૃદ્ધ લોકો લાઇનમાં બેહોશ થઈ જતા હતા. અમને માનવીય રીતે પણ ખૂબ જ તણાવ અનુભવાતો.”
આ એક બેંકરની નજરથી નોટબંધીનું વાસ્તવિક ચિત્ર છે — જે સરકારી આંકડાઓથી દેખાતું નથી.
આર્થિક ઝટકો: મજૂરો, વેપારીઓ અને ઉદ્યોગો પર અસર
રોકડની અછતને કારણે નાના વેપારીઓ, મજૂરો અને ખેડુતોને સૌથી વધુ ફટકો પડ્યો.
-
મજૂર વર્ગ: રોજની મજૂરી રોકાઈ ગઈ. કેટલાય લોકોને નોકરી ગુમાવવી પડી.
-
ખેડુતો: પાક વેચી શક્યા નહીં, કારણ કે ખરીદદારો પાસે રોકડ નહોતું.
-
નાના ઉદ્યોગો: સપ્લાય ચેઇન તૂટી ગઈ, ઉત્પાદન અટકી ગયું.
ભારતી ફૂડ્સના ઉદ્યોગપતિ દિપેશ યાદ કરે છે —
“અમારો ધંધો ૩-૪ મહિના માટે અસ્તિત્વમાંથી જ દૂર થઈ ગયો હતો. મજૂરોને છૂટા કરવા પડ્યા. બજારમાં રોકડ નહોતું, ડિમાન્ડ નહોતી, અને બૅન્કિંગ સિસ્ટમ તૈયાર નહોતી.”
જ્વેલરી બજારમાં ‘ગોલ્ડ રશ’
નોટબંધીની રાતે સોનાની દુકાનોમાં મધરાત સુધી ખરીદી ચાલી. જેમના પાસે કાળો કેશ હતો, તેઓએ સોનામાં રોકાણ કરીને નાણાં “સફેદ” કરવાનો પ્રયાસ કર્યો.
દિલ્હી, સુરત, રાજકોટ અને મુંબઈમાં સોનાના ભાવ એક જ રાત્રે પ્રતિ ૧૦ ગ્રામ ₹૩૦,૦૦૦થી ₹૫૦,૦૦૦ સુધી પહોંચ્યા હતા. પરંતુ થોડા દિવસમાં સરકારની તપાસ અને રેડના કારણે આ ધસારો થંભી ગયો.
સોનાના વેપારી ઉમંગ પાલાનું કહેવુ છે —
“કાળા નાણાં ધરાવતા લોકો થોડા ગભરાયા, પરંતુ મોટા ભાગના લોકો માટે આ ફક્ત એક ફેરફાર હતો — હવે બધું ડિજિટલ થયું.”
ડિજિટલ ભારત તરફની ઝંપલ
નોટબંધીનો સૌથી સ્પષ્ટ અને લાંબા ગાળાનો પ્રભાવ ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમ પર પડ્યો.
-
યુપીઆઈ ટ્રાન્ઝેક્શન 2016–17માં 17.9 લાખ હતા.
-
2023–24માં તે વધીને 11,000 કરોડથી વધુ થઈ ગયા.
Paytm, PhonePe, Google Pay જેવી એપ્લિકેશન્સ સામાન્ય જીવનનો ભાગ બની ગઈ. ચા-પાણીના ઠેલા સુધી હવે ક્યુઆર કોડ લગાવેલો જોવા મળે છે.
પરંતુ અર્થશાસ્ત્રીઓ માને છે કે આ પરિવર્તન નોટબંધીના કારણે નહીં, પરંતુ પછીના ટેકનોલોજીકલ વિકાસ અને સરકારની નીતિઓના કારણે ટકાઉ બન્યું.
ટેક્સ સિસ્ટમમાં પારદર્શિતા
નોટબંધી અને GST પછી ટેક્સ ફાઇલર્સની સંખ્યા વધી છે. ઘણા નાના વેપારીઓએ પહેલી વાર બૅન્ક એકાઉન્ટ ખોલ્યાં.
ચાર્ટર્ડ અકાઉન્ટન્ટ ચેતન રૂપારેલિયાના શબ્દોમાં —
“લોકો ડિજિટલ પેમેન્ટ તરફ વધ્યા છે. કાળાધન ઘટ્યું છે, પરંતુ તે નાબૂદ થયું નથી. હજી પણ ઘણા વ્યવહારો નકલી બિલ અને રોકડમાં થાય છે.”
રાજકીય પ્રભાવ અને જનમત
નોટબંધીને શરૂઆતમાં “માસ્ટરસ્ટ્રૉક” તરીકે વખાણવામાં આવી હતી. ૨૦૧૭ના ઉત્તર પ્રદેશના ચૂંટણીમાં ભાજપે મોટો વિજય મેળવ્યો, જેને કેટલાક રાજકીય વિશ્લેષકોએ “નોટબંધીની સ્વીકૃતિ” તરીકે ગણાવી. પરંતુ સમય જતાં આ નીતિની લોકપ્રિયતા ઘટી ગઈ.
ઘણા લોકો માટે તે એક “આર્થિક પ્રયોગ” બની ગયો — જેમાં લાભ કરતાં નુકસાન વધારે થયું. રાજકીય એજન્ડા પછી ધીમે ધીમે “CAA”, “રાષ્ટ્રીયતા” જેવા મુદ્દાઓ તરફ વળી ગયો.
આંતરરાષ્ટ્રીય વિશ્લેષણ
વર્લ્ડ બેંક અને ઇન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડ (IMF)એ નોટબંધી બાદ ભારતના GDP વૃદ્ધિમાં ઘટાડો નોંધાવ્યો હતો. 2016–17માં વૃદ્ધિદર 8% થી ઘટીને 6.1% પર આવી ગયો. અહેવાલો મુજબ, અનૌપચારિક ક્ષેત્રમાં 20 લાખથી વધુ રોજગાર ગુમાયા.
નોટબંધી પછીનો “નવી ભારત” દૃશ્યપટ
નોટબંધી પછી ભારતનો અર્થતંત્ર વધુ “ફોર્મલ” બન્યો. લોકો બૅન્કિંગ સિસ્ટમમાં આવ્યા, ડિજિટલ લેનદેન વધ્યું, પરંતુ કાળાધન અને અસમાનતાના પ્રશ્નો હજી પણ યથાવત છે.
આર્થિક વિશ્લેષક મનોજ જોશી કહે છે —
“નોટબંધી એક શૉક થેરપી હતી. તેનાથી પરિવર્તન તો આવ્યું, પરંતુ તે સંતુલિત અને સમાન રીતે બધાને ફાયદાકારક નહોતું.”
સમાપન વિચાર
નોટબંધીના નવ વર્ષ પછી સ્પષ્ટ છે કે —
-
કાળાધન નાબૂદ થયું નથી, ફક્ત તેનું સ્વરૂપ બદલાયું છે.
-
નકલી ચલણ ઘટ્યું, પરંતુ નવી નોટોમાં પણ નકલી વર્ઝન દેખાયા.
-
ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શન વધ્યા, જે ભારતને નવી દિશામાં લઈ ગયા.
-
અર્થતંત્રને ઝટકો લાગ્યો, પરંતુ લાંબા ગાળે કેટલાક સુધારા પણ થયા.
અંતમાં કહી શકાય કે —
નોટબંધી કદાચ કાળા નાણાં પર અંતિમ ઘા નહોતી, પણ ભારતના નાણાકીય વર્તનમાં એક માનસિક પરિવર્તનનું બીજ હતી.
તે પરિવર્તન, જેમાં કરોડો ભારતીયોએ રોકડથી ડિજિટલ તરફનું જીવન અપનાવ્યું — કદાચ એ જ આ નીતિનું સાચું અને ટકાઉ પરિણામ છે.
