નોટો અને સિક્કાની અસલી કિંમત: સરકારને 100, 200 અને 500 રૂપિયાની નોટો બનાવવા માટે કેટલો ખર્ચ આવે છે?

આજના ડિજિટલ યુગમાં, જ્યારે UPI, વૉલેટ અને અન્ય ઓનલાઇન ટ્રાન્ઝેક્શન્સનો ઉપયોગ રોજિંદા જીવનમાં વ્યાપક રીતે થાય છે, ત્યારે પણ ખિસ્સામાં રહેતી નોટો અને સિક્કાનું મહત્વ ઘટ્યું નથી. આપણે રોજિંદા ખરીદી, બસ-ટેક્સી, શોપિંગ અને અન્ય વ્યવહારોમાં નોટો અને સિક્કાનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. પરંતુ શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે આ નોટો અને સિક્કા બનાવવામાં સરકારને કેટલી વાસ્તવિક કિંમત આવે છે?

નોટો અને સિક્કાનું ઉત્પાદન માત્ર કાગળ અને લોઢા કે તામ્રના ટુકડામાં પૂરતું નથી. તેમાં સિક્યુરિટી ફીચર્સ, મિન્ટિંગ ટેકનોલોજી, છાપકામ, ઈંક, મેન્યુફેક્ચરિંગ મશીનરી અને માનવ સંશાધનોનો ખર્ચ પણ શામેલ હોય છે.

આ લેખમાં આપણે જાણીશું:

વિવિધ રુપિયાનું સિક્કા અને નોટ બનાવવા માટે સરકારનો ખર્ચ
કઈ પ્રક્રિયામાં આ નોટો અને સિક્કા બનાવવામાં આવે છે
નોટ અને સિક્કાના વાસ્તવિક ખર્ચ અને ફેસ વેલ્યુ વચ્ચેનો તફાવત
ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમના વધતા પ્રભાવ

સિક્કા બનાવવા માટેનો ખર્ચ

ભારતમાં સિક્કા ભારત સરકાર દ્વારા બનાવવામાં આવે છે, જે મુંબઇ અને હૈદરાબાદની મિન્ટોમાં મિન્ટિંગ થાય છે. મિન્ટિંગ પ્રક્રિયામાં લોઢા, તાંબા, નિકેલ, ઝિંક અને મશીનરી ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે.

RTI દ્વારા સામે આવેલી જાણકારી પ્રમાણે, અલગ-અલગ મૂલ્યના સિક્કા બનાવવામાં સરકારને કેટલો ખર્ચ આવે છે તે નીચે મુજબ છે:

સિક્કા મૂલ્ય	બનાવવાનો ખર્ચ
₹1	₹1.11
₹2	₹1.28
₹5	₹3.69
₹10	₹5.54

આ ટેબલ પરથી સ્પષ્ટ છે કે નીચા મૂલ્યના સિક્કા બનાવવામાં ખર્ચ તેમના ફેસ વેલ્યુ કરતા વધારે પડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, 1 રૂપિયાના સિક્કા બનાવવામાં 1.11 રૂપિયા ખર્ચ થાય છે. એટલે ફેસ વેલ્યુ કરતાં વધુ.

સિક્કા બનાવવાની પ્રક્રિયા

સિક્કા બનાવવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જ જટિલ છે અને તેમાં અનેક તબક્કા શામેલ છે:

ખરાબ લોહી અને મિશ્રણ તૈયાર કરવું: સિક્કાના મૂળ મેટિરિયલ તરીકે તાંબા, નિકેલ અને ઝિંકનો ઉપયોગ થાય છે.
ડાઇ કટિંગ અને મિન્ટિંગ: લોખંડ/ધાતુના ટુકડાને સિક્કાના કદ મુજબ કાપવું.
એમ્બોસિંગ અને ડિઝાઇન: સિક્કા પર દેશનું પ્રતીક, મૂલ્ય અને વર્ષ છાપવું.
ક્યુઆલિટી ચેક અને પેકિંગ: મશીન અને માનવ તપાસ પછી પેકિંગ.

સિક્કાની ઉત્પાદનનો ઘટાડો

સિક્કાની માંગ 2017થી ઘટી છે. ઉદાહરણ તરીકે:

2017માં 1 રૂપિયાના 90.3 કરોડ સિક્કા બનાવવામાં આવ્યા હતા.
2018માં આ સંખ્યા ઘટીને 63 કરોડ થઈ ગઈ.

કારણ: લોકો નાના વ્યવહારો માટે ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરવા લાગ્યા છે, જેના કારણે નાની નોટો અને સિક્કાની માંગ ઘટી છે.

નોટો બનાવવાની જવાબદારી

નોટો છાપવાની જવાબદારી રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI) ની છે. RBI નીચેની સહાયક કંપનીઓ દ્વારા નોટો છાપે છે:

ભારતીય રિઝર્વ બેંક નોટ મુદ્રણ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ (BRBNMPL)
સિક્યોરિટી પ્રિન્ટિંગ એન્ડ મિન્ટિંગ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (SPMCIL)

દેશભરમાં આ નોટો છાપવાની પ્રક્રિયા ચલાવવામાં આવે છે, જેમાં સિક્યુરિટી ફીચર્સ, કાગળ અને ઈંકનો ઉપયોગ થાય છે.

નોટ છાપવાનો ખર્ચ

વિભિન્ન મૂલ્યની નોટો છાપવામાં સરકારને જે ખર્ચ આવે છે તે નીચે મુજબ છે:

નોટ	બનાવવાનો ખર્ચ
₹10	₹0.96
₹100	₹1.77
₹200	₹2.37
₹500	₹2.29

આ સૂચકાંકો પરથી સ્પષ્ટ છે કે મોટા મૂલ્યની નોટો પર ખર્ચ તેમની ફેસ વેલ્યુ કરતા નાની છે, જે અર્થતંત્ર માટે લાભદાયક છે.

વધતી મોંઘવારી અને ખર્ચ પર અસર

નોટો અને સિક્કાના ખર્ચ પર કેટલાક મુખ્ય તત્વો અસર કરે છે:

કાચા માલની કિંમત: લોહી, કાગળ, ઇંક અને પ્લાસ્ટિકને બદલી રહ્યા મટીરીયલના ભાવ.
મશીનરી અને મેન્યુફેક્ચરિંગ ખર્ચ: મિન્ટિંગ મશીનો, પ્રિન્ટિંગ મશીનો અને જાળવણી.
સિક્યુરિટી ફીચર્સ: ફેક નોટ રોકવા માટે ટેક્નોલોજી.
શ્રમિક ખર્ચ: મિન્ટિંગ અને પ્રિન્ટિંગ માટે કર્મચારીઓ.

દર વર્ષે આ ખર્ચ વધતો જાય છે, ખાસ કરીને મેટલના ભાવ અને ઈંકના ભાવ વધતા રહેતા.

ડિજિટલ પેમેન્ટ અને રોકડની માંગ

જ્યારે નોટો અને સિક્કાનો ખર્ચ વધી રહ્યો છે, ત્યારે ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શન્સ વધતાં રોકડની માંગ ઘટી રહી છે. UPI, BHIM, ફોન વૉલેટ અને ઇ-બેન્કિંગ મારફતે લોકોને નાનાં અને મોટા વ્યવહારો સરળતાથી શક્ય બને છે.

તથા:

લઘુમૂલ્ય સિક્કા હવે બજારમાં ઓછા પ્રમાણમાં ચલતા જોવા મળે છે.
નોટોનું વિસ્તાર છતાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે, ખાસ કરીને બજારમાં તાત્કાલિક લેન-દેન માટે.

સરકારી નીતિ અને ભવિષ્ય

સરકાર સતત પ્રયાસ કરે છે કે નોટો અને સિક્કા ઉત્પાદનમાં ખર્ચ ઘટાડવો અને વધુ અસરકારક બનાવવું. કેટલાક પ્રયાસો:

હાઇ-ટેક પ્રિન્ટિંગ: ઓછા ખર્ચમાં વધુ મજબૂત નોટો.
મેટલ મિશ્રણ સુધારવા: લોખંડ, તાંબો અને ઝિંકનો યોગ્ય ઉપયોગ.
ડિજિટલ વ્યવહાર પ્રોત્સાહન: રોકડના ખર્ચને ઘટાડવા માટે ડિજિટલ પેમેન્ટ સબસિડી.

વ્યાપક અસર

નોટો અને સિક્કાના ખર્ચ પર જનજાગૃતિ મહત્ત્વપૂર્ણ છે:

લોકો સમજે કે નોટો અને સિક્કા માત્ર પેપરના ટુકડા કે લોખંડ નથી, પણ તે રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રનું મહત્વપૂર્ણ હિસ્સો છે.
નોટો અને સિક્કા સાચવીને વપરાશ કરવાથી અર્થતંત્રની કામગીરી સુધરે છે.

સમાપન

નોટો અને સિક્કાની વાસ્તવિક કિંમત, સરકારના ખર્ચ, મિન્ટિંગ અને પ્રિન્ટિંગની પ્રક્રિયા, અને ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમના વધતા પ્રભાવ વિશે આ લેખમાં વિસ્તૃત માહિતી આપવામાં આવી છે.

ખાસ વાત એ છે કે નાનાં મૂલ્યના સિક્કા અને નોટોનો ખર્ચ તેમના ફેસ વેલ્યુ કરતાં વધારે હોય છે, જ્યારે મોટી નોટો પર ખર્ચ ફેસ વેલ્યુ કરતાં ઓછી હોય છે. ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શન્સ વધતાં લોકો માટે નોટો-સિક્કાનો ઉપયોગ ઓછો થઇ રહ્યો છે, પરંતુ ખિસ્સામાં રાખેલા નોટો અને સિક્કાનું મહત્વ હજુ યથાવત છે.

આ માહિતી દરેક નાગરિકને સમજાવશે કે નોટો અને સિક્કા બનાવવામાં કેટલો ખર્ચ આવે છે અને તે માત્ર આપણું દૈનિક ચલણ નહીં, પણ દેશની અર્થવ્યવસ્થા માટે કઈ રીતે મહત્વપૂર્ણ છે.