દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લાના ખંભાળિયા તાલુકામાં એસ્સાર બલ્ટ ટર્મિનલ સલાયા લિમિટેડ કંપની સામે પર્યાવરણ વિનાશના ગંભીર આક્ષેપો, સમુદ્ર-માછીમારો અને ગૌચર જમીન પર ઝેરી અસર —
દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લો, ખંભાળિયા તાલુકો — ગુજરાતના પવિત્ર સમુદ્રકાંઠા પર હવે એક મોટો પ્રશ્ન ઉભો થયો છે. જે દરિયો ક્યારેય માછીમારોની આજીવિકા અને કુદરતી સંપત્તિનો આધાર રહ્યો હતો, તે જ દરિયો હવે ઉદ્યોગિક ઝેરી પ્રવાહોથી મૃત્યુ પામતો જોવા મળે છે.
નાના માઢા ગામથી સલાયા સુધીના દરિયાકાંઠે આવેલી એસ્સાર બલ્ટ ટર્મિનલ સલાયા લિમિટેડ કંપની વર્ષોથી ઉદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓ ચલાવે છે, પરંતુ હાલમાં આ કંપનીના ધોરણ વિરુદ્ધના કાર્યો અને તેની અસરને લઈને પર્યાવરણપ્રેમીઓ, ગ્રામજનો અને માછીમારોમાં ભારે રોષ જોવા મળે છે.
🔴 પર્યાવરણ રક્ષણ કાયદાને પડકારતી ઉદ્યોગિક હકીકત
લોકલ નાગરિકોના દાવા મુજબ એસ્સાર બલ્ટ ટર્મિનલની પ્રવૃત્તિઓમાં કોલ, ફ્યુઅલ અને કેમિકલ્સના ટ્રાન્સફર દરમિયાન ઊભરાતા ધૂળકણો અને તેલ જેવા પદાર્થો દરિયાના જળમાં મિશ્રિત થઈ જાય છે.
આથી દરિયાકિનારાનો વિસ્તાર ઝેરી બની ગયો છે, માછલીની અનેક જાતો લુપ્ત થવાની કગારે છે અને મૅન્ગ્રોવ વનસ્પતિ નષ્ટ થઈ રહી છે.
સ્થાનિક માછીમારો જણાવે છે કે પહેલા જે વિસ્તાર માછલીઓની સમૃદ્ધિ માટે જાણીતો હતો, ત્યાં હવે માછલીઓ ભાગી ગઈ છે. “દરિયો હવે ખોરવાઈ ગયો છે,” એવા શબ્દોમાં માછીમારોની પીડા સ્પષ્ટ થાય છે.
⚫ GPCBની નિષ્ક્રિયતા પર સવાલો
ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (GPCB)નો ઉદ્દેશ છે કે રાજ્યમાં ઉદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓ પર નિયમિત નજર રાખવી અને પર્યાવરણ ધોરણોનું પાલન થાય તેની ખાતરી કરવી. પરંતુ નાના માઢા અને સલાયા વિસ્તારમાં GPCBના અધિકારીઓની મીઠી નજર હેઠળ જ આ પ્રદૂષણ ધમધમી રહ્યું છે.
પર્યાવરણપ્રેમીઓનો આક્ષેપ છે કે, GPCBના કેટલાક અધિકારીઓ એસ્સાર જેવી મોટી ઉદ્યોગિક કંપનીઓ સાથે ગૂંથાઈ ગયેલા છે અને તેથી નિયમોના ઉલ્લંઘન પર પણ કોઈ કાર્યવાહી થતી નથી.
સ્થાનિકોએ પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે કે, “જો આટલી મોટી કંપનીઓ પર પણ કાયદાની લાગુ પડે એવી કાર્યવાહી નહીં થાય, તો પછી પર્યાવરણ રક્ષણ કાયદો ફક્ત કાગળ પર જ શોભશે!”
⚙️ કંપનીની પ્રવૃત્તિઓથી વધતું હવા-જળ-જમીન પ્રદૂષણ
એસ્સાર બલ્ટ ટર્મિનલમાં દરરોજ હજારો ટન કોલ અને ફ્યુઅલની હલનચલન થાય છે. કન્વેયર બેલ્ટ સિસ્ટમ દ્વારા કોલને દરિયાઈ જહાજોમાં લોડ કરવામાં આવે છે, પરંતુ આ પ્રક્રિયા દરમિયાન હવામાં ઉડતા કોલના ધૂળકણો વિસ્તારના ગામોમાં સુધી ફેલાય છે.
ઘણા ઘરોના છાપરા પર કાળા ધૂળના થર ચડી જતા હોવાનું સ્થાનિક લોકોએ જણાવ્યું છે.
જળપ્રદૂષણ એટલું ગંભીર બન્યું છે કે, માછીમારોને દરિયામાં જવાની પહેલાં પોતાનું જાળ સાફ કરવું પડે છે કારણ કે તેલ અને કોલના અંશો તેના પર ચોંટાઈ જાય છે.
ગૌચર જમીન પણ પ્રદૂષિત થઈ રહી છે, પશુઓ માટે ચરાઇ અછતભરી બની ગઈ છે. નાના માઢા ગામની નજીકના નાળાઓમાં કાળા રંગનું પાણી વહે છે જે સીધું સમુદ્રમાં વહી જાય છે. આ નાળામાંથી આવતા ઝેરી રસાયણો જમીનમાં સમાઈને જળસ્તર અને કૃષિ ઉપજને પણ નુકસાન પહોંચાડે છે.
🐟 માછીમારોની આજીવિકા પર ઝેરનો પ્રહાર
આ વિસ્તારના માછીમારો પેઢીઓથી દરિયાની સહાયથી જીવતા આવ્યા છે. પરંતુ છેલ્લા દસ વર્ષોમાં તેમનો ધંધો ધીમે ધીમે ખતમ થતો જાય છે. માછલીના પ્રમાણમાં ૬૦થી ૭૦ ટકાનો ઘટાડો નોંધાયો છે.
“હવે અમને જે માછલી મળે છે તેમાં પણ દુર્ગંધ અને પ્રદૂષણનો અહેસાસ થાય છે. લોકો ખરીદવામાં હિંમત કરતા નથી,” એવા શબ્દોમાં માછીમાર નાથાભાઈ માખણિયા જણાવે છે.
નાના માઢા, ધોળા, અને સલાયા જેવા ગામોમાં અનેક પરિવારોની આજીવિકા હવે જોખમમાં છે.
ઘણા માછીમારોને દરિયાના બદલે મજૂરી કરીને પેટ ભરવું પડે છે. પ્રદૂષણના કારણે સમુદ્રી પર્યાવરણ ખોરવાતા આખું માછીમાર સમુદાય આર્થિક સંકટમાં છે.
🌿 મૅન્ગ્રોવના વિનાશથી તટીય સુરક્ષાને ખતરો
દરિયાકાંઠે આવેલી મૅન્ગ્રોવ વનસ્પતિ દરિયાકાંઠાની રક્ષા માટે કુદરતી દિવાલનું કામ કરે છે. પરંતુ એસ્સારની ઉદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓથી આ મૅન્ગ્રોવ ધીમે ધીમે નષ્ટ થઈ રહ્યા છે.
પર્યાવરણવિદોના જણાવ્યા મુજબ, છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં આ વિસ્તારમાં ૩૦ ટકા જેટલા મૅન્ગ્રોવ ઝાડ નષ્ટ થઈ ગયા છે.
મૅન્ગ્રોવ ખતમ થવાથી દરિયાકિનારાની માટી ધોવાઈ જાય છે, જમીન ખિસકોલી થવાની શક્યતા વધે છે અને દરિયાના તોફાન સામે ગામો નિરક્ષિત બની જાય છે.
⚖️ કાયદાકીય પ્રાવધાન છતાં કોઈ કડક પગલા નહીં
પર્યાવરણ રક્ષણ અધિનિયમ, 1986 અને કાંઠા વિસ્તાર સંરક્ષણ કાયદા મુજબ ઉદ્યોગોને સમુદ્રકાંઠાથી નક્કી અંતર પર પ્રવૃત્તિ કરવાની મંજૂરી છે.
પરંતુ નાના માઢા વિસ્તારમાં ઉદ્યોગોની પ્રવૃત્તિઓ કાયદાકીય મર્યાદાથી ઘણું આગળ પહોંચી ગઈ છે.
પર્યાવરણ વિભાગ અને GPCB તરફથી ફક્ત કાગળ પરના નોટિસો આપવામાં આવ્યા છે, પરંતુ હકીકતમાં કોઈ દંડ કે ઉત્પાદન રોકવાની કાર્યવાહી હાથ ધરાઈ નથી.
પરિણામે ઉદ્યોગો વધુ નિર્ભીક બની રહ્યા છે અને પર્યાવરણ રક્ષણ કાયદો માત્ર શો-પીસ બની રહ્યો છે.
⚠️ ગ્રામજનોનો રોષ અને પ્રતિક્રિયા
નાના માઢા, ધોળા અને આસપાસના ગામોના સેકડો ગ્રામજનો વારંવાર તંત્ર પાસે રજૂઆતો કરી ચૂક્યા છે. તેઓએ જિલ્લા કલેક્ટર, GPCB અધિકારીઓ તેમજ મરીન પોલીસને અનેક વખત આવેદનપત્ર આપ્યા છે, પરંતુ દરેક વખતે ફક્ત મૌખિક આશ્વાસન જ મળ્યું.
સ્થાનિક સામાજિક કાર્યકર અજયભાઈ લૂણા કહે છે, “દરિયો તો જીવતો સજીવ છે. આપણે તેને રોજ ઝેર પીવડાવી રહ્યા છીએ. સરકાર અને GPCB જો આંખ મીંચીને બેઠા રહેશે તો આવતી પેઢી સમુદ્રને ફક્ત નકશામાં જ જોશે.”
🌊 દેવભૂમિ દ્વારકાના દરિયાને બચાવવા સામાજિક આંદોલનની તૈયારી
આ મુદ્દે હવે પર્યાવરણ સંસ્થાઓ અને યુવા મંડળો જોડાઈ રહ્યા છે. સ્થાનિક લોકો દ્વારા આવનારા સમયમાં ‘સમુદ્ર બચાવો – જીવન બચાવો’ અભિયાન શરૂ કરવાની યોજના છે.
તેઓની માગ છે કે એસ્સાર બલ્ટ ટર્મિનલ સહિત અન્ય ઉદ્યોગોની સ્વતંત્ર પર્યાવરણ ઓડિટ થઈ, જળ અને જમીન પ્રદૂષણના નમૂનાઓની તપાસ કરાવવામાં આવે અને GPCBના ઉદાસીન અધિકારીઓ સામે કાર્યવાહી થાય.
🧭 પ્રશ્નો જેનો જવાબ તંત્રને આપવો જ પડશે
-
જો GPCB ખરેખર નિયમિત મોનિટરિંગ કરે છે, તો પ્રદૂષણના નમૂનાઓમાં ઝેરી તત્વો કેમ વધી રહ્યા છે?
-
શું એસ્સાર કંપનીને સમુદ્રમાં અશુદ્ધ જળ છોડવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે?
-
સ્થાનિક માછીમારોને થયેલા આર્થિક નુકસાનની ભરપાઈ કોણ કરશે?
-
ગૌચર જમીનને નષ્ટ થવાથી બચાવવા માટે શું પગલાં લેવામાં આવ્યા છે?
જ્યારે સુધી આ પ્રશ્નોના જવાબો ન મળે, ત્યાં સુધી દેવભૂમિ દ્વારકાનો દરિયો શાંતિથી નહીં સુવે.
🌅 ઉપસંહાર : પર્યાવરણ બચાવો, જીવન બચાવો
પર્યાવરણ કોઈ વ્યક્તિગત વિષય નથી — તે આખા સમાજનો આધાર છે. ખંભાળિયાથી સલાયા સુધીનો દરિયો ગુજરાતના હૃદયમાં છે. જો ઉદ્યોગિક લાલચ માટે આપણે સમુદ્રને ઝેરી બનાવીએ, તો આવતી પેઢી માટે કોઈ દરિયો નહીં બાકી રહે.
એસ્સાર જેવી મોટી કંપનીઓએ જો સત્તાની છત્રછાયા હેઠળ કાયદા અવગણવા શરુ કર્યા છે, તો તે આખા તંત્ર માટે ચેતવણી સમાન છે.
“દરિયો બોલી રહ્યો છે — તેની લહેરોમાં હવે રોષ છે.”
અંતિમ સંદેશ:
પર્યાવરણ વિના વિકાસ શક્ય નથી. પ્રગતિનું સાચું માપદંડ એ છે કે આપણે કુદરત સાથે કેટલો ન્યાય કરીએ છીએ. 🌊
