દાદરનું રાજગૃહ આજે પણ ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના જ્ઞાન, સમાનતા અને બંધારણીય વારસાનો જીવંત સાક્ષી
મુંબઈના દાદર-ઈસ્ટમાં આવેલું રાજગૃહ––જેને અનેક મુંબઈગારાઓ ‘વાઇટ હાઉસ’ તરીકે ઓળખે છે––આજે પણ ભારતના સામાજિક ઇતિહાસ અને બંધારણીય પરિવર્તનનો જીવંત પુરાવો બની ઊભું છે. અમેરિકાના વાઇટ હાઉસનું નામ સાંભળતાં જ આપણા મનમાં એક રાજકીય શક્તિનું પ્રતિક ઊભું થાય છે, પરંતુ દાદરનું આ સફેદ ભવન સત્તાનો નહીં, પરંતુ સંઘર્ષ, જ્ઞાન અને સમાનતાનો પ્રતિક છે. ભારતીય સંવિધાનના મુખ્ય શિલ્પકાર ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરનું આ નિવાસસ્થાન માત્ર એક ઘર નહીં, પરંતુ ભારતનાં કરોડો નાગરિકો માટે પ્રેરણાનું કેન્દ્ર છે.
દર વર્ષે ૬ ડિસેમ્બર – મહાપરિનિર્વાણ દિવસ નિમિત્તે દેશભરથી લાખો અનુયાયીઓ ચૈત્યભૂમિ ખાતે શ્રદ્ધાંજલિ આપવા ઉમટે છે. પરંતુ ચૈત્યભૂમિ પહોંચતા પહેલાં હજારો લોકો એક સ્થાનની મુલાકાત લેવાનું ક્યારેય ભૂલતા નથી, અને એ છે રાજગૃહ, જ્યાં બાબાસાહેબે વર્ષો સુધી વસવાટ કર્યો હતો અને અનેક ઐતિહાસિક રચનાઓ લખી હતી.
‘મુંબઈનું વાઇટ હાઉસ’ : રાજગૃહનું પ્રતીકાત્મક મહત્ત્વ
દાદરના હિન્દુ કોલોની વિસ્તારમાં આવેલા રાજગૃહને સ્થાનિક લોકો વાઇટ હાઉસ તરીકે ઓળખે છે, કારણ કે તેનું સમગ્ર ભવન સફેદ રંગનું છે અને તેની ભવ્યતા નજર ખેંચે તેવી છે. રાજગૃહ ડૉ. આંબેડકરની વિચારસરણી, જીવનમૂલ્યો અને તેમના ઊંડા બૌદ્ધ અધ્યયનનું પ્રતિબિંબ છે. આ ભવનનું નામ પણ ખૂબ વિચારપૂર્વક રાખવામાં આવ્યું હતું.
નામ પાછળનો ઇતિહાસ : રાજગૃહ કેમ?
ડૉ. આંબેડકરે 1930ની આસપાસ દાદરમાં જમીન ખરીદી અને ત્રણ વર્ષમાં ત્રણ માળનું રાજગૃહ બાંધ્યું. આ નામનું મૂળ પ્રાચીન ભારતની ઐતિહાસિક ધરોહર સાથે જોડાયેલું છે. રાજગૃહ મગધ સામ્રાજ્યની રાજધાની હતી અને એ સ્થળે જ ગૌતમ બુદ્ધે તેમના અનેક ઉપદેશો આપ્યા હતા. બૌદ્ધ પરંપરામાં રાજગૃહને જ્ઞાન, શાંતિ અને આધ્યાત્મિક વિકાસનું કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે.
બાબાસાહેબ પોતે બૌદ્ધ વિચારોના અનુયાયી હતા અને જીવનના અંતે તેમણે બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવ્યો પણ હતો. તેથી પોતાના નિવાસસ્થાનનું નામ ‘રાજગૃહ’ રાખીને તેમણે આ ઘર તેમના બૌદ્ધિક અને આધ્યાત્મિક જીવનનું પ્રતિબિંબ બનાવી દીધું.
રાજગૃહ : એક નિવાસ નહીં, પરંતુ જ્ઞાનમંદિર
ડૉ. આંબેડકરની લાઇબ્રેરી એશિયાની સૌથી મોટી ખાનગી લાઇબ્રેરીઓમાંથી એક ગણાતી હતી. 50,000થી વધુ પુસ્તકોના સંગ્રહ માટે તેમણે રાજગૃહની રચના જ એવી કરી હતી કે ઘર રહેવા કરતાં વધુ પુસ્તકાલય માટે ઉપયોગી બને. દરેક રૂમની દીવાલો પર વિશાળ શેલ્ફ બનાવવામાં આવ્યા હતા. સંવિધાન, કાનૂન, અર્થશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર, ધર્મ અને બુદ્ધવાદ વિષયક દુર્લભ પુસ્તકો અહીં રાખવામાં આવતાં.
આ ભવનમાં જ તેમણે અનેક ઐતિહાસિક પુસ્તકોની રચના કરી:
-
Annihilation of Caste
-
Who Were the Shudras?
-
The Buddha and His Dhamma
તેમણે સંવિધાનના પ્રારંભિક ડ્રાફ્ટ માટેનાં અગત્યનાં દસ્તાવેજો પણ અહીં જ તૈયાર કર્યા. સરદાર પટેલ સહિતના અનેક રાષ્ટ્રીય નેતાઓ સાથેની ચર્ચાઓ અહીં જ થતી.
મ્યુઝિયમ તરીકે રાજગૃહ : વારસાનો સંરક્ષણ
આજે રાજગૃહનો ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર વિશ્વરત્ન ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર મ્યુઝિયમ તરીકે જનતા માટે ખુલ્લો છે. ભવનને એ જ સ્થિતિમાં સાચવી રાખવામાં આવ્યું છે જેમ બાબાસાહેબે એને છોડી હતી. અંદર પ્રવેશતાં જ તેમની ઑફિસ અને સ્ટડીરૂમ નજરે પડે છે, જ્યાં તેમણે સંવિધાન સાથે સંબંધિત મહત્વના દસ્તાવેજો તૈયાર કર્યા હતા.
મ્યુઝિયમના ખાસ અહીંયા :
-
બાબાસાહેબની મૂળ લાકડાની ટેબલ અને ખુરશી
-
તેમની કલમો અને દૈનિક ઉપયોગની વસ્તુઓ
-
ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો અને પત્રવ્યવહાર
-
બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવાનો ક્ષણચિત્ર
-
તેમના જીવનયાત્રાના 100થી વધુ ફોટોગ્રાફ્સ
-
અસ્થિનો કળશ અને તેમની શૈયા
દરેક વસ્તુ બાબાસાહેબની જીવનસાધનાને નજીકથી ઓળખવાનો અનુભવ કરાવે છે.
રાજગૃહની આજની સ્થિતિ : પરિવાર હજુયે પ્રથમ માળે વસે છે
જ્યાં સુધી લોકો જાણતા નથી એવી એક હકીકત પણ છે––રાજગૃહના પ્રથમ માળે આજે પણ બાબાસાહેબના વંશજ રહે છે. તેમની પુત્રવધૂ મીરાબાઈ અને ત્રણ પૌત્ર પ્રકાશ, આણંદરાજ અને ભીમરાવ આંબેડકર અહીં નિવાસ કરે છે. એટલે આ ભવન માત્ર મ્યુઝિયમ નહીં પરંતુ જીવંત વારસો છે.
મહાપરિનિર્વાણ દિવસે રાજગૃહમાં ઉમટી પડતા શ્રદ્ધાળુઓ
દર વર્ષે 6 ડિસેમ્બરે જ્યારે સમગ્ર દેશ ડૉ. આંબેડકરના મહાપરિનિર્વાણ દિને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા ચૈત્યભૂમિ તરફ પ્રયાણ કરે છે, ત્યારે રાજગૃહની ભૂમિકા અનોખી બની જાય છે. હજારો શ્રદ્ધાળુઓ રાજગૃહમાં આવી તેમના કાર્યસ્થળની મુલાકાત લે છે, તેમના જીવનપ્રેરણાને અનુભવે છે અને બંધારણના પિતા પ્રત્યે સન્માન વ્યક્ત કરે છે.
બરાબર ચૈત્યભૂમિની યાત્રા પહેલાં રાજગૃહને ‘પ્રેરણા સ્થાન’ માનીને લોકો અહીં અમૂલ્ય ક્ષણો વિતાવે છે
મુંબઈમાં રહેતા હો અને રાજગૃહ જોયું ન હોય તો એ એક ચૂક
મુંબઈના ઘણા સ્થાનિક લોકોને પણ ખબર નથી કે દાદરનું આ સફેદ ભવન શું મહત્ત્વ ધરાવે છે. હિન્દુ કોલોનીમાંથી પસાર થતાં અનેક લોકો રાજગૃહને સામાન્ય બંગલો માને છે. પરંતુ એ ભવનનું ઐતિહાસિક અને બૌદ્ધિક યોગદાન અદ્વિતીય છે.
રાજગૃહની મુલાકાત માત્ર મ્યુઝિયમ પ્રવાસ નથી––એ ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના વિચારો, આદર્શો અને તેમની સંઘર્ષયાત્રાના સંગાથમાં ચાલવાનું વિશિષ્ટ અનુભવન છે.
રાજગૃહ – ભારતના નાગરિકોને પ્રેરણા આપતું ‘વાઇટ હાઉસ’
દાદરનું આ વાઇટ હાઉસ તે સત્તાનો પ્રતીક નથી જેવું વોશિંગટનનું વાઇટ હાઉસ છે, પરંતુ એ સામાજિક સશક્તિકરણ, સમાનતા, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને બંધારણીય મૂલ્યોનું પ્રતીક છે.
મહાપરિનિર્વાણ દિવસ હોય કે સામાન્ય દિવસ, રાજગૃહની મુલાકાત લેતાં દરેક વ્યક્તિને એક જ અનુભવ થાય છે––
બાબાસાહેબ આંબેડકર માત્ર એક વ્યક્તિત્વ નહોતા, પરંતુ એક યુગ હતા.
