મુંબઈ, સાત ટાપુઓનો શહેર, એ સ્થાન જ્યાં નગરજવન, વેપાર, ધર્મ અને સંસ્કૃતિ એકબીજામાં ભળી ગયાં છે, ત્યાં જૈન ધર્મનો પણ એક ગાઢ ઇતિહાસ વાસ કરતો રહ્યો છે. જ્યારે આપણે આજે શહેરના આધુનિક અવતારમાં ફસાયા છીએ, ત્યારે કેટલીક જગ્યાઓ એવી છે, જે ભૂતકાળની સ્મૃતિ રાખે છે અને એ સ્મૃતિ સાથે ધર્મ, આસ્થા અને સામાજિક સંસ્કૃતિની જાળવણી કરે છે. આમ જ એક સ્થળ છે માહિમનું પ્રાચીન જૈન દેરાસર, જે ૧૮૦૬માં કચ્છી જૈનોએ સ્થાપ્યું હતું.
📜 શરૂઆત – કચ્છી સમુદાય અને માહિમમાં વસવાટ
મુંબઈના મહત્ત્વના બંદર વિસ્તારમાં, ખાસ કરીને માહિમ-વેસ્ટના કાપડ બજાર વિસ્તારમાં, આજે હાલનું દેરાસર ૧૯૭૩માં નવી ઇમારત તરીકે બની, પરંતુ તેનું મૂળ ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ ૨૦૧ વર્ષ જૂનું છે. ૧૮૦૬ની સાલમાં કચ્છી જૈન સમુદાયે આ સ્થાન પર ખોજા પરિવારનો બંગલો ખરીદ્યો અને તેમાં આદેશ્વર ભગવાન, શીતલનાથ અને અજિતનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી.
કચ્છી જૈનોની પરંપરા એવી છે કે જ્યાં તેઓ વસે ત્યાં પોતાના દેવતાઓને પણ લાવે. આ ધર્મસંસ્કારિક પરંપરા અનુરૂપ, તેઓએ માહિમમાં પ્રથમ દેરાસર સ્થાપ્યું અને સમય સાથે એ વિસ્તારના આધ્યાત્મિક અને સામાજિક કેન્દ્રમાં પરિવર્તિત થયું.
આ દેરાસરના પ્રવેશદ્વાર પર આજેય એની પ્રાચીનતાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. તે દર્શાવે છે કે માત્ર ભૌતિક ઇમારત નહીં પરંતુ એક સમયગાળો પણ અત્યારે અહીં જીવંત છે.
🏠 પહેલી સ્થાપના – ખોજા પરિવારનો બંગલો
કચ્છી જૈનો, જેમણે વેપાર અને નાગરિક જીવનમાં ઉદ્યોગ-પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી હતી, એ સમયે ખોજા પરિવારનો બંગલો ખરીદ્યો અને તેને પ્રારંભિક દેરાસરમાં રૂપાંતરિત કર્યું. એ બંગલામાં આદેશ્વર, અજિતનાથ અને શીતલનાથની મૂર્તિઓ સ્થાપિત થઈ.
શ્રી મોતીભાઈ કોઠારી, જે આજના દેરાસરના ઉપપ્રમુખ છે, કહે છે:
“એ સમયે અહીં વસતા જૈનોએ ખોજા પરિવારનો આખો બંગલો ખરીદ્યો અને ભોંયતળિયામાં ભગવાનની સ્થાપના કરી. પછી રાજસ્થાનના જૈનો પણ અહીં આવી વસ્યા, અને આ વિસ્તારમાં જૈન સમાજનો વિકાસ થયો.”
સમય જતાં દેરાસરનો પ્રારંભિક બંગલો વ્યાપક બધી સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ માટે કેન્દ્ર બની ગયો. આ સ્થળ જૈન ધર્મકથાઓ, ચિત્રકલા, શિલ્પકલા, અને ભક્તિની મથક બની.
🕰️ પ્રારંભિક વર્ષો અને વિસ્તાર
પ્રારંભિક વર્ષોમાં, ઘોડાની બગીઓ અને થોડા વાહનોથી, ભક્તો ખૂબ દૂરથી દેરાસરમાં પૂજા કરવા આવતા. ૧૦૦થી ૧૨૫ જેટલા કચ્છી પરિવારો, અને ૧૦૦થી વધુ રાજસ્થાની પરિવારો દરરોજ અહીંથી પ્રારંભ કરીને પોતાની રોજિંદી કારોબારી કામગીરી માટે જતાં.
મોહનલાલભાઈ, દેરાસરના સભ્ય, કહે છે:
“એ સમયે અહીં બહુ જાહોજલાલી હતી. કાષ્ઠના એ બંગલામાં જૈન ધર્મકથાનાં ચિત્રો અને કોતરેલા શિલ્પો મુકાયાં, અને નિયમિત રીતે રીસ્ટોરેશન હોતું.”
આ દર્શાવે છે કે દેરાસર માત્ર ધાર્મિક સ્થાન ન હતું, પરંતુ એક જીવંત સમાજિક કેન્દ્ર પણ હતું, જ્યાં જૈન ભક્તો ભક્તિ અને વ્યવસાય બંને માટે જોડાતા.
🏛️ ૧૯૭૩માં નવનિર્માણ
સમય સાથે જુના લાકડાના બંગલાને તોડી નવું, પાકું દેરાસર બનાવાયું. મોતીભાઈ કહે છે:
“જ્યારે જૂની ઇમારત તોડી પાયા માટે ખાડો ખોદાયો, ત્યારે જમીનમાંથી હાડકાં મળી આવ્યા, જે કદાચ દરિયાની ભરતીમાં આવ્યા હતા. અમે પૂર્વેના ભગવાનોની પ્રતિષ્ઠા કરી અને નૂતન મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરી.”
નવી ઇમારત ત્રિમજલીય, કોતરણીયુક્ત કમાન, ગુંબજ, શિખર, સ્તંભો અને ચાંદીના પૂંઠીયાઓ સાથે બાંધવામાં આવી. આ નવનિર્માણ એ દેરાસરને આધુનિક Mumbaiમાં મહત્વપૂર્ણ ધાર્મિક કેન્દ્ર તરીકે આગળ લાવ્યું.
👨👩👧👦 સમાજ અને વસ્તીનો ઘટાડો
એક સમયે અહીં ૩૫૦-૪૦૦ જૈન પરિવાર હતા, પરંતુ આજે માત્ર ૧૫-૨૦ પરિવારો સ્થાયી છે. જેમ જેમ मुंबईનું શહેરી વિકાસ થયું, ધર્મી પરિવારોએ હિજરત કરી, જેનાથી સંખ્યા ઘટી.
વિનોદભાઈ કહે છે:
“જેઓ આ એરિયામાં મોટા થયા છે, એ જૈનો આજે પણ દેરાસરના વર્ષગાંઠ અને તહેવારોમાં અહીં આવે છે.”
એટલે, ભલે વસ્તી ઓછી છે, દેરાસર હજુ પણ જૈન સમાજ માટે શ્રદ્ધાનું કેન્દ્ર છે.
🌸 ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ
આ દેરાસરમાં વિવિધ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ થાય છે:
-
સાધુ-સાધ્વીજી માટે ચાતુર્માસનું આયોજન
-
યુવાનો માટે પાઠશાળા અને સંગીત બૅન્ડ
-
પર્યુષણ પર્વ, મહાવીર જયંતી અને સાલગિરી
-
મણિભદ્રવીર ભગવાન, શાસનદેવી, ગૌમુખ યક્ષ, નાકોડા ભૈરવ અને અન્ય દેવ-દેવીઓની પૂજા
પ્રતિભાવો અનુસાર, દર ગુરુવારે ૨૦૦થી વધુ ભક્તો અહીં દર્શન કરવા આવે છે.
🏛️ પ્રાચીન મૂર્તિઓ અને ધર્મશાસ્ત્રીય મહત્વ
દેરાસરમાં સ્થાપિત મણિભદ્રવીર ભગવાન, આદેશ્વરજી, અને અન્ય દેવીઓની મૂર્તિઓ ખૂબ પ્રાચીન છે. આ મૂર્તિઓ પરંપરાગત કારીગરી, લાકડાની કોતરણી અને ચાંદીના પૂંઠીયાઓ સાથે પ્રદર્શિત છે.
દેરાસરની આસ્થા અને ભવ્યતા દર્શાવે છે કે ૨૧મી સદીમાં પણ, જૂના સમયની કારીગરી, ધાર્મિક આયોજન અને ભક્તિની પરંપરા જીવંત છે.
🌐 સમાપ્ત સવિસ્તાર
માહિમનું આ પ્રાચીન જૈન દેરાસર માત્ર ધાર્મિક કેન્દ્ર નહીં, પરંતુ કચ્છી સમુદાય અને મહારાષ્ટ્ર-ગુજરાતની જૈન પરંપરાનું એ દ્રષ્ટાંત છે, જે ૨૧૬ વર્ષથી શહેરી પરિવર્તનો, સમાજના ઊંચ-નીચ અને ભૌતિક પરિવર્તનોમાં પોતાની જાત જાળવી રાખે છે.
જ્યાં આ દેરાસર ઉભું છે, ત્યાં આજે પણ ભક્તો ભગવાનના દર્શન માટે આવતા રહે છે. દર વર્ષની સાલગિરી, મહાવીર જયંતી, અને પર્યુષણની ધામધૂમ અહીં જૈન પરંપરાના સ્વરૂપને જીવંત રાખે છે.
એ રીતે, માહિમનું આ દેરાસર માત્ર ૨૧૬ વર્ષનું ઈતિહાસ નહીં, પણ વિશ્વાસ, સમર્પણ અને ભક્તિનો જીવંત પ્રતીક છે — જે આજે પણ નાનાં, મોટા જૈન પરિવારોના જીવનમાં આસ્થા અને માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે.
