રાજકોટ શહેર એક વખત તેની હરિયાળી, શુદ્ધ હવા અને આરામદાયક જીવનશૈલી માટે ઓળખાતું હતું, પરંતુ છેલ્લા થોડા વર્ષોમાં વધતા ઔદ્યોગિકરણ, વાહનોની તીવ્ર વધઘટ, બાંધકામના કાર્યો અને હવામાનમાં આવતી અનિશ્ચિતતા જેવા પરિબળોના કારણે શહેર ધીમે ધીમે પ્રદૂષણની પાંખોમાં ફસાતું ગયું છે. આજે ફરી એકવાર શહેરના નાગરિકો માટે ચિંતાનો વિષય ઊભો થયો છે, કારણ કે રાજકોટના વાયુ પ્રદૂષણના આંકડાઓ ચોંકાવનારી સપાટીએ પહોંચ્યા છે. શહેરનો સમૂહ AQI (Air Quality Index) 250ને પાર થઈ જઈ ‘ખરાબ’ કેટેગરીમાં દાખલ થયો છે, જે સાવચેતી અને સ્વાસ્થ્ય અંગેની ચિંતા માટે પૂરતું છે.
સેન્ટ્રલ ઝોન કચેરી ચોક – શહેરનો સૌથી પ્રદૂષિત વિસ્તાર
એર ક્વોલિટી મોનિટરિંગ સ્ટેશન અનુસાર, સેન્ટ્રલ ઝોન કચેરી ચોકનો AQI આજે સૌથી વધુ નોંધાયો છે. આ વિસ્તાર શહેરના મધ્યમાં સ્થિત હોવાથી અહીં વાહનવ્યવહાર અત્યંત ભારે રહે છે. સરકારી કચેરીઓ, વેપારી પ્રવૃત્તિઓ, બસ સ્ટાન્ડ અને બજાર વચ્ચે સ્થિત આ વિસ્તાર પ્રદૂષણના કેન્દ્ર તરીકે ઝડપથી ઉભરતું જાય છે.
AQI મુજબ, PM2.5 અને PM10 કણોનો સ્તર નક્કી કરેલી મર્યાદા કરતાં બે થી ત્રણ ગણો વધુ નોંધાયો છે. એટલે કે, હવામાં તરતા સૂક્ષ્મ કણો સીધા ફેફસાં સુધી પહોંચી નાગરિકોને શ્વાસસમ્બંધી બીમારીઓ તરફ ધકેલી રહ્યા છે.
સોરઠિયાવાડી ચોક – સતત વધી રહેલી ગંભીરતા
ગુજરાતના સૌથી ઝડપથી વિકસતા શહેરોમાં ગણાતું રાજકોટ હવે વિકાસની સાથે પ્રદૂષણનો પણ બોજ ઉઠાવી રહ્યું છે. ખાસ કરીને સોરઠિયાવાડી ચોક આસપાસનો વિસ્તાર છેલ્લા બે અઠવાડિયાથી સતત ‘ઉચ્ચ પ્રદૂષણ ઝોન’ તરીકે જોવા મળે છે. મોટા બાંધકામ કાર્યો, ભારે ટ્રાફિક અને વરસાદની ગેરહાજરીને કારણે ધૂળનું સ્તર વધી રહ્યું છે.
પર્યાવરણ વિભાગના એક અધિકારીએ જણાવ્યું કે—
“આ વિસ્તારમાં ટ્રાફિકની ભરમાર, બાંધકામની સામગ્રીનું ખોટું સંચાલન અને હવામાં વધતો ધૂળકણોનો ભાગ પ્રદૂષણનું મુખ્ય કારણ છે. જો શહેરમાં જલ્દી વરસાદ ન પડે અથવા દમદાર પવન ન ફુંકે તો પ્રદૂષણ આગામી દિવસોમાં વધુ વધી શકે.”
શહેરનું સરેરાશ AQI 250ને પાર – નાગરિકો માટે એલર્ટ
AQI 250 થી વધુ થઈ જાય એટલે હવા ‘ખરાબ’ કેટેગરીમાં માનવામાં આવે છે. આ પ્રદૂષણનું સ્તર ખાસ કરીને
-
વૃદ્ધ લોકો,
-
બાળકો,
-
ગર્ભવતી મહિલાઓ
અને -
આસ્થમા અથવા હૃદયરોગી દર્દીઓ માટે ગંભીર ફળ આપનારું છે.
ડૉકટરોએ છેલ્લા બે દિવસમાં શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, ગળામાં ઈરિટેશન, આંખમાં બળતરા અને ચકરવું જેવી ફરિયાદોમાં વધારો નોંધ્યો છે.
રાજકોટના અન્ય વિસ્તારોમાં પણ હવા ગુણવત્તામાં ઘટાડો નોંધાયો
માત્ર સેન્ટ્રલ ઝોન અને સોરઠિયાવાડી જ નહીં, શહેરના અન્ય વિસ્તારો જેમ કે
-
યુનિવર્સિટી રોડ,
-
જ્ઞાનસૂત્ર ચૌકડી,
-
રીંગરોડ,
-
મવડી રોડ,
-
150 ફૂટ રીંગ રોડ
વિસ્તારોમાં AQI 190 થી 230 ની વચ્ચે નોંધાયો છે.
આથી સાબિત થાય છે કે સમસ્યા સ્થાનીક નથી, પરંતુ સમગ્ર શહેરને પ્રદૂષણની અસર ઘેરી રહી છે.
વધતા પ્રદૂષણ પાછળના મુખ્ય કારણો
રાજકોટના વધતા પ્રદૂષણ પાછળ ઘણા પરિબળો જવાબદાર છે. નિષ્ણાતોના મતે નીચે પ્રમાણેના મુખ્ય કારણો છે:
1. ટ્રાફિકનો ભારે બોજ
શહેરમાં vehículosની સંખ્યા છેલ્લા 10 વર્ષમાં લગભગ બે ગણો વધી ગઈ છે.
રૂટ ડાયવર્જન, પીક અવર્સમાં જમાવ, અને હૉર્નનો અતિરેક—આ બધું પ્રદૂષણને વધુ વધારતું જાય છે.
2. બાંધકામ કાર્યોની ધૂળ
શહેરના વિવિધ ભાગોમાં ચાલી રહેલા
-
મકાન બાંધકામ
-
રોડ વાઇડનિંગ
-
MSEDPના કાર્યો
ની કારણે હવામાં મોટી માત્રામાં ધૂળ ભળતી રહે છે.
ઘણા સ્થળોએ પાણી છાંટવાની પ્રક્રિયા યોગ્ય રીતે થતી નથી, જેને કારણે PM10 કણો ઝડપથી વધે છે.
3. ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણ
શહેરની બહાર આવેલા ઔદ્યોગિક ઝોનમાંથી નીકળતા ધુમાડા અને કચરાની અયોગ્ય હેન્ડલિંગ પણ પ્રદૂષણમાં વધારો કરે છે.
4. હવામાન પરિસ્થિતિ
પવનની ગતિ ધીમી હોવાના કારણે પ્રદૂષિત હવા શહેરમાં જ અટવાયેલી રહે છે.
વધુમાં, છેલ્લા કેટલાક દિવસથી વરસાદ ન પડવાથી ધૂળ અને અન્ય કણો હવામાં જ તરતાં રહ્યા છે.
નાગરિકોના સ્વાસ્થ્ય પર અસર
પ્રદૂષણનો સૌથી મોટો ખતરો જનસામાન્યના સ્વાસ્થ્ય પર પડે છે. આજે નોંધાયેલ AQIને આધારે ડૉક્ટરો નીચે મુજબની આરોગ્યચિંતાઓ ઉપર ભાર મૂકે છે:
-
શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
-
અસ્થમા એટૅક
-
આંખમાં બળતરા
-
ગળામાં દુઃખાવો
-
છાતીમાં ભાર
-
એલર્જી અને ખાંસીનાં કેસોમાં વધારો
-
હૃદયરોગીઓમાં જોખમનો વધારો
શહેરના એક પ્રખ્યાત ફેફસાના તજજ્ઞે જણાવ્યું—
“હવા ગુણવત્તા ખરાબ હોય ત્યારે લોકોને બહાર જવાનું ઓછું કરવું જોઈએ. બાળકો તથા વૃદ્ધ લોકો ખાસ કાળજી રાખે. માસ્ક પહેરવું, પાણી પૂરતું પીવું અને બહારની પ્રવૃત્તિઓ ટાળવી અનિવાર્ય બની ગઈ છે.”
મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની કાર્યવાહી – હજી પૂરતી નથી
રાજકોટ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (RMC) દ્વારા હવામાં ઘટાડો લાવવા માટે કેટલીક નીતિઓ અમલમાં મૂકવામાં આવી છે, જેમ કે:
-
મુખ્ય રસ્તાઓ પર પાણી છાંટવાની કામગીરી
-
વાહન ધુમાડા નિરીક્ષણ
-
કન્સ્ટ્રક્શન સાઇટ્સ પર નિયંત્રણ
-
ધૂળપ્રધાન વિસ્તારોમાં મોબાઇલ ફોગિંગ પેટ્રોલિંગ
-
પ્રદૂષણ મોનિટરિંગ સિસ્ટમને સક્રિય કરવી
પરંતુ નિષ્ણાતોના મતે, આ પગલાં પૂરતા નથી. શહેરમાં દરરોજ વધતા વાહનવ્યવહાર અને કન્સ્ટ્રક્શન પ્રોજેક્ટ્સને ધ્યાનમાં લેતા વધુ દૃઢ અને લાંબા ગાળાના પગલાં લેવાની જરૂર છે.
નાગરિકોને સૂચનાઓ
પ્રદુષણના વધતા સ્તરને ધ્યાનમાં રાખીને સ્વચ્છતા અને સ્વાસ્થ્ય વિભાગે નાગરિકોને નીચેના સૂચનો આપ્યા છે:
-
સવારે અને સાંજના સમયે બહાર ન જવું (આ સમયે AQI વધુ હોય છે)
-
ઘરમાં HEPA ફિલ્ટર વાપરવું
-
ઘર બહાર જતાં માસ્ક (N95) પહેરવું
-
વધુ માત્રામાં પાણી પીવું
-
વૃદ્ધ, બાળકો અને بیمارોએ ખાસ કાળજી રાખવી
-
જૉગિંગ અથવા સાયક્લિંગ જેવી આઉટડોર કસરતો ટાળવી
-
વાહનોનું નિયમિત સર્વિસિંગ કરવું
-
શક્ય હોય તો કાર-પૂલ અથવા જાહેર પરિવહનનો ઉપયોગ કરવો
આગામી દિવસોમાં રાહત મળશે કે નહીં?
હવામાન વિભાગ મુજબ, હાલમાં શહેરમાં વરસાદની કોઈ આગાહી નથી. પવનની દિશામાં પણ મોટા ફેરફારો દેખાતા નથી. એટલે કે, આવતા કેટલાક દિવસો સુધી પ્રદૂષણનું સ્તર યથાવત રહેવાની શક્યતા છે.
તેથી, પ્રદૂષણમાં રાહત મેળવવા માટે શહેર તંત્ર દ્વારા વધુ દમદાર કાર્યવાહી જરૂરી છે.
રાજકોટમાં વધતું પ્રદૂષણ હવે માત્ર પર્યાવરણનો પ્રશ્ન નથી, પરંતુ નાગરિકોના સ્વાસ્થ્ય અને જીવનમાણદંડ સાથે સીધું જોડાયેલું ગંભીર જોખમ છે. AQI 250ને પાર થવું એ સ્પષ્ટ સંકેત છે કે શહેરને તાત્કાલિક અને આંતરિક બદલાવની જરૂર છે.
સેન્ટ્રલ ઝોન કચેરી ચોક અને સોરઠિયાવાડી જેવા વિસ્તારોમાં વધતું પ્રદૂષણ શહેર માટે ભવિષ્યની ચેતવણી છે. જો તંત્ર, ઉદ્યોગો અને નાગરિકો મળીને બનાવટી ઉકેલ ન લાવે તો આગામી દિવસોમાં પરિસ્થિતિ વધુ ગંભીર બની શકે છે.
