સ્વાતંત્ર્ય સેનાની, પ્રખર સમાજવાદી વિચારક, ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન અને ભારત રત્ન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુની જન્મજયંતિ એ માત્ર ઐતિહાસિક તારીખ નહીં, પરંતુ ભારતને આધુનિક રાષ્ટ્ર બનાવવા માટે જેઓએ જીવન સમર્પિત કર્યું, એવા મહાન પુરુષ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા દર્શાવવાનો દિવસ છે. નેહરુજી માત્ર રાજનેતા નહોતા, પરંતુ એક દ્રષ્ટા, એક વિજ્ઞાનપ્રેમી, એક માનવતાવાદી અને એક એવા શિલ્પી હતા જેમણે આધુનિક ભારતની નાંખણી કરી. તેમના જન્મદિવસને “બાળ દિવસ” તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, કારણ કે બાળકો પ્રત્યેનો તેમનો પ્રેમ અને દેશના ભવિષ્ય પ્રત્યેની તેમની ચિંતાનો વિશ્વવ્યાપી સ્વીકાર છે.
નેહરુજીનું પ્રારંભિક જીવન: આધુનિક વિચારોની પાયાવિધી
પંડિત જવાહરલાલ નેહરુનો જન્મ 14 નવેમ્બર, 1889ના રોજ અલ્હાબાદ (હાલ પ્રયાગરાજ)માં એક પ્રતિષ્ઠિત, સુસંસ્કૃત અને આધુનિક વિચારો ધરાવતા પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા મોતીલાલ નેહરુ પ્રસિદ્ધ વકીલ અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના પ્રખર નેતા હતા. નેહરુજી બાળપણથી જ બુદ્ધિશાળી, કુતૂહલપ્રિય અને અભ્યાસુ સ્વભાવના હતા. તેઓને વિજ્ઞાન, ઇતિહાસ અને સાહિત્યનો અદ્ભુત શોખ હતો.
એટન અને કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ઉચ્ચ અભ્યાસ કરીને તેઓ પાછા ભારતમાં આવ્યા અને વકિલાત શરૂ કરી. પરંતુ માત્ર થોડા જ સમયમાં તેઓ આધ્યાત્મિક રીતે રાષ્ટ્રવાદ અને જનસેવાનાં ચોમેર આકર્ષાયા. મહાત્મા ગાંધીજીના નેતૃત્વ હેઠળ ચાલી રહેલા સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં તેઓ ઝડપથી જોડાયા અને તેમના જીવનનું હેતુ સંપૂર્ણ બદલાઈ ગયું.
સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં નેહરુની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા
નેહરુજી નિર્વિવાદ રીતે સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનના સૌથી પ્રખર અને લોકપ્રિય નેતાઓમાંથી એક હતા. 1920થી 1947 સુધીના દરેક મહત્વપૂર્ણ આંદોલનમાં તેમણે અગ્રણી ભૂમિકા ભજવી—ચાહે તે અસહકાર આંદોલન હોય, નમક સત્યાગ્રહ, ભારત છોડો આંદોલન કે યુવાનોએ રાષ્ટ્રવાદ તરફ ધ્યાન દોરવાની પ્રક્રિયા. તેમણે સ્વરાજ્યના સપનાને માત્ર રાજકીય નહીં પરંતુ સામાજિક-આર્થિક સમાનતાના પરિપ્રેક્ષ્યમાં સમજ્યું.
નેહરુજીને અનેક વખત જેલવાસ ભોગવવો પડ્યો. તેમનો કુલ જેલવાસ લગભગ 9 વર્ષથી વધુનો છે, અને જેલમાં જ તેમણે “The Discovery of India”, “Glimpses of World History” જેવી અમર કૃતીઓ લખી. જેલની અંદરના વર્ષોને તેમણે ચિંતન, અભ્યાસ અને લેખન માટે ઉપયોગમાં લીધા—જેમ માત્ર દ્રષ્ટાવાન નેતા જ કરી શકે.
સમાજવાદી વિચારધારા: ન્યાયસભર ભારતનું સ્વપ્ન
જવાહરલાલ નેહરુ ભારતીય સમાજના આર્થિક અને સામાજિક અસમાનતાથી ખૂબ પરેશાન હતા. તેમનો સમાજવાદ કોઈ ઉગ્ર વલણ નહીં, પરંતુ માનવીયતાથી પ્રેરિત એક સંતુલિત માર્ગ હતો. તેઓ રાજ્યને લોકોના કલ્યાણ માટે જવાબદાર માનતા અને મજબૂત જાહેર ક્ષેત્ર, શિક્ષણ, આરોગ્ય, ઉદ્યોગો અને કૃષિ વિકાસને પ્રાધાન્ય આપતા.
તેમણે જેટલા ઉદ્યોગો સ્થાપ્યા—BHEL, ONGC, SAIL જે આજે પણ રાષ્ટ્રની રીડ છે—તે બતાવે છે કે તેઓ આર્થિક આત્મનિર્ભરતા માટે કેટલા પ્રતિબદ્ધ હતા. “લાઈસન્સ રાજ” ના કેટલાક પાસાઓની ટીકા થતી હોય છતાં, તેમની વિચારધારા પાછળનો મર્મ દેશને અતિ-શોષણાત્મક પુંજીવાદ અને વિદેશી નિર્ભરતાથી બચાવવાનો હતો.
આધુનિક ભારતના શિલ્પી: વિકાસનો મહાન દશક
પંડિત નેહરુનું સૌથી વિશાળ અને અમૂલ્ય યોગદાન એટલે આધુનિક ભારતની ધારા સુનિશ્ચિત કરવી. તેમણે એક એવા રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો જેમાં:
-
આધુનિક વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજી
-
ઉદ્યોગીકરણ
-
લોકશાહી મૂલ્યો
-
બહુવિધતા અને ધર્મનિરપેક્ષતા
-
શિક્ષણ અને સંશોધન
-
મજબૂત સંસ્થાઓ
આ બધું એકસાથે વિકસે.
“ટેમ્પલ્સ ઓફ મોડર્ન ઈન્ડિયા”
નેહરુજી મોટા ડેમ, પાવર પ્લાન્ટ્સ અને ઉદ્યોગોને “આધુનિક ભારતના મંદિરો” કહી સંબોધતા હતા. ભાખરા નાંગલ ડેમ, હિરાકુડ ડેમ, રિહાંડ, નાગાર્જુન સાગર—આ બધું તેમની દ્રષ્ટિના ફળ છે. કૃષિ અને સિંચાઈના વિકાસ માટે આ પ્રોજેક્ટો આજે પણ દેશની જીવનરેખા છે.
વિજ્ઞાન અને સંશોધન પ્રત્યે તેજસ્વી પ્રતિષ્ઠા
નેહરુજી મુંબઈ, કલકત્તા અને દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રીય લેબોરેટરીઓની સ્થાપનામાં અગ્રણી હતા. તેમણે 1950માં ટેક્નોલોજિકલ વિકાસ માટે CSIR, DRDO, ISRO જેવી સંસ્થાઓ અને વિવિધ IITઓની સ્થાપના કરી.
આજે ભારત અંતરિક્ષ ક્ષેત્રમાં જે ઊંચાઈએ પહોંચ્યું છે તે તેમના વિઝનનું જ ફળ છે.
પ્રથમ વડાપ્રધાન તરીકે નેહરુ: લોકશાહીનું સશક્ત પાયું
ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન હોવાનો સન્માન તો મળ્યો જ, પરંતુ તેમાં જે સૌથી પ્રશંસનીય છે, તે છે કે તેમણે લોકશાહી મૂલ્યોને સૌથી વધુ મહત્વ આપ્યું. વિશ્વના અનેક નવા રાષ્ટ્રો જ્યાં સૈનિક શાસન, સત્તાવાદ અથવા તાનાશાહી તરફ વળી ગયા—ત્યાં નેહરુજી એ દેશને સંવિધાનિક મૂલ્યો પર ટકાવી રાખ્યો.
વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા
વિરોધ પક્ષને સન્માન આપવું, પત્રકારિતાને સ્વતંત્ર રાખવી, ન્યાયતંત્રનો માન રાખવો—આ બધું તેમણે પાયામાં જ મૂકી દીધું.
ધર્મનિરપેક્ષતા
ભારત બહુધર્મી, બહુજાતીય અને બહુભાષી દેશ છે. નેહરુજીનું માનવું હતું કે રાષ્ટ્ર ધર્મથી નહીં, પરંતુ નાગરિકત્વથી બને છે. દેશના દરેક નાગરિકને સમાનતા અને સુરક્ષા આપવાનો હેતુ તેમની નીતિઓમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે.
વિદેશ નીતિ: અણસંલગ્ન આંદોલનના ધ્વજવાહક
નેહરુજીની વિદેશ નીતિ એ તેમના તાત્વિક વિચારનો સર્વોચ્ચ પ્રદર્શન હતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી બે મહાશક્તિઓ—અમેરિકા અને સોવિયેત યુનિયન—વિશ્વના બે પાંખો રચી રહ્યા હતા. પરંતુ નેહરુ ભારતને કોઈપણ બ્લોકનો ભાગ બનવા દેવા તૈયાર ન હતા.
તેમણે યુગોસ્લાવિયાના ટિટો અને ઈજિપ્તના નાસેર સાથે મળીને **અણસંલગ્ન ચળવળ (NAM)**નું પ્રારંભ કર્યું. તેનો હેતુ હતો—રાષ્ટ્રની સ્વતંત્રતા જાળવી રાખવી, શાંતિને પ્રોત્સાહન આપવું અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોમાં ન્યાયી દૃષ્ટિ અપનાવવી.
આજે પણ નામ ભારતની વિદેશ નીતિનો મહત્વપૂર્ણ આધારસ્તંભ છે.
બાળપ્રેમ અને ‘બાળ દિવસ’: ચાચા નેહરુની વારસો
નેહરુજીનો પ્રેમ બાળકો માટે અખંડ અને હૃદયસ્પર્શી હતો. તેઓ માનતા કે “આજના બાળકો જ કાલનું ભારત છે.” બાળકો સાથે રમવું, વાતચીત કરવી અને તેમના વિકાસ માટે નીતિઓ બનાવવી—આ બધું નેહરુજીનું જીવનભરનું ધ્યેય હતું. તેમના જન્મદિવસને “બાળ દિવસ” તરીકે ઉજવવાનું કારણ પણ તેમનો આ સ્નેહભર્યો સ્વભાવ જ છે.
તેમની આગેવાની હેઠળ દેશમાં:
-
પ્રાથમિક શિક્ષણનો વિસ્તાર
-
વૈજ્ઞાનિક શિક્ષણને પ્રાધાન્ય
-
યુવા વિકાસ નીતિઓ
-
યુનિવર્સિટીઓની સ્થાપના
આ સર્વે ક્ષેત્રોમાં સફળતા મળી.
નેહરુની ટીકા અને વાસ્તવિક મૂલ્યાંકન
કોઈ પણ મહાન નેતા વિવાદોથી પાર હોય એવું નથી. નેહરુજીના સમયકાળના કેટલાક નિર્ણયો—જેમ કે કાશ્મીર નીતિ, ચીન મુદ્દો, પાંચ વર્ષીય યોજનાઓમાં જાહેર ક્ષેત્રને મળેલું અતિ પ્રાધાન્ય—આ બધાં પર આજે પણ ચર્ચા-વિવાદ થાય છે. પરંતુ ઐતિહાસિક મૂલ્યાંકન દર્શાવે છે કે નેહરુજીના હૃદયમાં દેશપ્રેમ અને લોકોનું કલ્યાણ સર્વોપરી હતું.
ચીન યુદ્ધને લઈને તેમને દોષારોપણ થાય છે, પરંતુ ભારતની સીમા અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને મજબૂત بنانے માટે નેહરુજીના સમયમાં જ ભૂમિ માપન, એઆઈઆઈટમ સંશોધન અને સૈન્યના આધુનિકીકરણની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી.
નેહરુજીનું અવસાન અને અવિનાશી વારસો
27 મે, 1964ના રોજ જવાહરલાલ નેહરુજીનું અવસાન થયું, પરંતુ તેમનો વિચાર અને તેમનું કાર્ય આજે પણ જીવંત છે. ભારતની દરેક મોટી સંસ્થા, દરેક નીતિ, દરેક લોકશાહી મૂલ્ય—કहींક ને कहींક નેહરુજીની સ્પર્શ ધરાવે છે.
તેવું કહેવામાં અતિશયો નથી કે:
“ગાંધી એ ભારતને સ્વતંત્રતા આપી, અને નેહરુએ ભારતને આધુનિક રાષ્ટ્ર બનાવ્યું.”
આજના ભારત માટે નેહરુના વિચારોની પ્રાસંગિકતા
-
વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીનો વિકાસ
-
શિક્ષણમાં રોકાણ
-
સામાજિક સમાનતા
-
ધર્મનિરપેક્ષતા અને બહુરંગી એકતા
-
વિશ્વ સાથે સંતુલિત અને સ્વતંત્ર રાજનીતિ
આ બધા ક્ષેત્રોમાં આજે પણ નેહરુના વિચારો માર્ગદર્શક છે.
સમાપન: મહાન રાષ્ટ્રીય પુરુષને વંદન
જે વ્યક્તિએ પોતાના યુગના દૂરંદેશી દ્રષ્ટિકોણથી એક સમગ્ર રાષ્ટ્રના ભવિષ્યનો માર્ગ તૈયાર કર્યો, તેને યાદ કરવું એ માત્ર ઔપચારિકતા નથી, પરંતુ રાષ્ટ્રના મૂલ્યોને જીવંત રાખવાનું દાયિત્વ છે. નેહરુજીનું જીવન બતાવે છે કે રાષ્ટ્રનિર્માણમાં આદર્શ, કર્મ, વિઝન અને માનવતાનું સ્થાન કેટલું અગત્યનું છે.
તેથી તેમના જન્મદિવસે આપણે માત્ર તેમને યાદ નથી કરતા, પરંતુ તેમની આપેલી વારસાને જીવંત રાખવાનો સંકલ્પ કરીએ છીએ.
