સમૃદ્ધ વનરાજીનો ગુજરાત: સિંહથી લઈ યાયાવર પક્ષીઓ સુધી.

દોઢ દાયકામાં વન્યજીવ સંરક્ષણની અભૂતપૂર્વ સફર અને રાજ્યની ઐતિહાસિક સિદ્ધિ”

ભારતના પશ્ચિમ કાંઠે આવેલું ગુજરાત રાજ્ય માત્ર ઔદ્યોગિક વિકાસ કે કૃષિ ઉત્પાદન માટે જ નહીં, પરંતુ વન્યજીવ સંરक्षण અને પર્યાવરણીય સંતુલન માટે પણ આદર્શ રાજ્ય માનવામાં આવે છે. છેલ્લા દોઢ દાયકામાં ગુજરાત સરકારે હેતુપૂર્વક, વૈજ્ઞાનિક અને દૃઢ રાજકીય ઈચ્છાશક્તિ સાથે વન્યજીવ સંવર્ધન પર કામ કર્યું છે. આ કાર્યના પરિણામે ગુજરાત આજે માત્ર દેશના નહીં પરંતુ વિશ્વના વન્યજીવ નકશા પર પ્રતિષ્ઠિત સ્થાને છે. વન્યજીવ, પર્યાવરણીય વિવિધતા, જળ, જંગલ અને કુદરતી પરિસ્થિતિઓ પ્રત્યે રાજ્યની સંવેદનશીલતા કારણે wildlife-friendly habitat તૈયાર થઈ છે, જ્યાં પ્રાણી અને પક્ષી બંને નિર્ભય, સુરક્ષિત અને સ્વાભાવિક રીતે વૃદ્ધિ પામે છે.

❖ દોઢ દાયકાની સફર – સંરક્ષણનો મજબૂત આધાર

વર્ષ 2010 થી 2025 સુધીનું રાજ્યનું wildlife conservation મોડલ આજે બીજા રાજ્યો માટે માર્ગદર્શક બની ગયું છે. ગુજરાતે habitat improvement, water availability, forest expansion, anti-poaching measures, rescue operations અને wildlife corridorsની રચના જેવા અનેક સ્તરે કાર્ય કર્યું છે. વનવિભાગ, સ્થાનિક ગ્રામજનો, NGO અને wildlife researchers વચ્ચેનો સંકલિત અભિગમ આ સફળતાની મુખ્ય ચાવી રહ્યો છે.

❖ 2023ની વન્યજીવ વસ્તી ગણતરી – ગૌરવનો આંકડો

રાજ્યમાં તાજેતરમાં થયેલી વસ્તી ગણતરી મુજબ 21 પ્રજાતિઓના કુલ 9.53 લાખથી વધુ પ્રાણીઓ નોંધાયા છે. આ આંકડો પોતે જણાવે છે કે ગુજરાત હવે wildlife density અને પ્રાણી–પક્ષીઓના કુદરતી પ્રજનન બંને ક્ષેત્રોમાં આગળ વધ્યું છે.

મુખ્ય પ્રજાતિઓની વસ્તી:

મોર (National Bird) – 2.85 લાખથી વધુ
નીલગાય – 2.24 લાખથી વધુ
વાંદરો – 2 લાખથી વધુ
જંગલી સુવર – 1 લાખથી વધુ
ચિત્તલ – 1 લાખથી વધુ
દીપડું – 2,274
કાળિયાર – 9,170
સાંભર – 8,221
ચિંકારા – 6,208
ગીધ – 2,143

તે ઉપરાંત, શિયાળ, લોંકડી, ચોશીંગા, વણીયર, રીંછ, નાર/વરુ, અને ભેંકર જેવી પ્રજાતિઓ પણ સ્થિર અને સંતુલિત વસ્તી સાથે નોંધાઈ છે. આ વિવિધતા દર્શાવે છે કે ગુજરાતમાં prey-predator chain મજબૂત છે, જે wildlife ecosystem માટે અત્યંત આવશ્યક છે.

❖ સિંહોની વધતી સંખ્યા – ગુજરાતની શાન

એશિયાટિક સિંહો માત્ર ગુજરાતમાં જ જોવા મળે છે અને આ રાજ્યની સૌથી મોટી ઓળખ ગણાય છે.

વર્ષ 2001માં સિંહોની સંખ્યા – 327
વર્ષ 2020માં વધીને – 674
વર્ષ 2025ના અંદાજ મુજબ – 891 સિંહો

સિંહોનું આ વધતું વસ્તીબળ habitat improvement, water harvesting structures, prey base વધારવા, rescue teamના ઝડપી પ્રતિભાવ, 24×7 tracking અને anti-poaching પેટ્રોલિંગ જેવી સુવ્યવસ્થિત કામગીરીને કારણે શક્ય બન્યું છે.

Gir landscape હવે માત્ર Gir National Park પૂરતી મર્યાદિત નથી; પરંતુ તેનું ક્ષેત્ર વિસ્તાર হয়ে Amreli, Bhavnagar, Botad, Junagadh અને Gir-Somnathના ઘણા નવા વિસ્તારોમાં ફેલાઈ ગયું છે. માનવ–સિંહ સહઅસ્તિત્વનું ગુજરાત મોડલ હવે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે અભ્યાસવીષય બન્યું છે.

❖ વાઘ હવે ગુજરાતના જંગલોમાં

તાજેતરમાં દાહોદના રતનમહાલ અભયારણ્યમાં વાઘ (Tiger) દેખાયા છે. આ ઘટના માત્ર એક sighting નથી, પરંતુ ગુજરાતે તેના જંગલોનું ecosystem એટલું મજબૂત કર્યું છે કે apex predator જેવી પ્રજાતિ પણ અહીં આવવા લાગી છે. જિલ્લામાં વાઘની હાજરી એ પ્રણપોષક જંગલી જીવનની દિશામાં થયેલો મહત્વનો પગલું છે.

❖ કચ્છના બન્નીમાં ચિત્તા સંવર્ધન કેન્દ્ર

કચ્છના વિશાળ બન્ની વિસ્તારમાં દેશનું પ્રથમ ચિત્તા સંરક્ષણ અને સંવર્ધન કેન્દ્ર બનાવવાની મંજૂરી કેન્દ્ર સરકારે આપીને ગુજરાતને wildlife conservationમાં નવી ભૂમિકા આપી છે.
આ પ્રોજેક્ટ wildlife tourism અને સંશોધન બંને માટે ક્રાંતિજનક પગલું સાબિત થશે. ચિત્તા માટે grassland habitat ઉત્તમ ગણાય છે, અને બન્ની વિસ્તાર એ માટે સંપૂર્ણ યોગ્ય છે.

❖ યાયાવર પક્ષીઓનું સ્વર્ગ — ગુજરાત

દર વર્ષે લાખો માઇગ્રેટરી પક્ષીઓ હજારો કિલોમીટરનો પ્રવાસ કરી ગુજરાતના wetlands પર આવી આરામ કરે છે. આ પક્ષીઓ માટે ગુજરાતની જળાશયો now safe wintering ground બની ગઈ છે.

વર્ષ 2024માં રાજ્યમાં અંદાજે 18–20 લાખ યાયાવર પક્ષીઓ નોંધાયા છે, જેમાં Siberia, Europe, Africa, Middle East અને Central Asiaમાંથી આવેલ species સામેલ છે.

બે મુખ્ય યાદગાર સફળતાઓ:

થોળ પક્ષી અભયારણ્ય → 14 વર્ષમાં પક્ષીઓમાં 355% નો વધારો
નળ સરોવર પક્ષી અભયારણ્ય → 276% નો વધારો

આ વધારો દર્શાવે છે કે Gujarat Wetland Conservation અને water managementનું મોડલ અત્યંત સફળ છે.

❖ કુદરતી વસવાટનું જતન – રાજ્યની અસરકારક નીતિઓ

વન્યજીવ સંવર્ધન માટે ગુજરાત સરકારે અનેક નવીન પગલાં લીધાં છે:

✓ Habitat Restoration
✓ Water Availability ફોર Wildlife
✓ Grassland Development
✓ Rescue & Rapid Response Teams
✓ Night Patrolling & Drone Surveillance
✓ Community Participation
✓ Eco-sensitive zone management

પરિણામે, wildlife અને માનવો બંને વચ્ચે harmonyનું balance ઉભું થયું છે.

❖ ગામડાઓમાં જાગૃતિ અને સહભાગિતા

વન્યજીવ સંરક્ષણમાં ગ્રામજનોની ભૂમિકા સૌથી અગત્યની રહે છે.
દેશના અન્ય રાજ્યોની તુલનામાં ગુજરાતના ગ્રામજનો wildlife-friendly approach ધરાવે છે. સિંહો કે લીપર્ડ્સ ગામની હદ સુધી આવી જાય ત્યારે પણ લોકો તેમને પોતાના પર્યાવરણનું એક અંગ માની વર્તે છે. સરકારએ તેમને મર્યાદિત વળતર, prompt rescue અને awareness કાર્યક્રમો દ્વારા wildlife protectionમાં સહભાગી બનાવ્યા છે.

❖ Gujarat – A Global Wildlife Success Story

આજે गुजरात Wildlife Success Modelને વિશ્વના અનેક દેશો માન્યતા આપે છે. Gir Lion Conservation કાર્યને લીધે Gujarat UNESCOના અભ્યાસમાં સામેલ થયું છે. Wetland Management માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ ગુજરાતનું મોડલ અપનાવવા ઈચ્છે છે.

❖ નિષ્કર્ષ – કુદરત અને વિકાસ વચ્ચેનું સંકલન

ગુજરાતે સાબિત કર્યું છે કે વિકાસ અને વન્યજીવન વચ્ચેનો સંતુલન માત્ર શક્ય જ નથી, પરંતુ યોગ્ય નીતિઓ, સંવેદનશીલતા અને people’s participation થી તે અત્યંત સફળ બની શકે છે.

વધતી wildlife diversity, સિંહ–વાઘ–ચિત્તા જેવી apex speciesની હાજરી, લાખો યાયાવર પક્ષીઓનું આગમન અને અનેક પ્રજાતિઓની સ્થિર વસ્તી — આ બધું દર્શાવે છે કે રાજ્યની સંવર્ધન યાત્રા યોગ્ય દિશામાં છે.

ગુજરાતની આ વન્યજીવ સંવર્ધનની 15 વર્ષની સફર માત્ર ગર્વ નહિ, પરંતુ ભવિષ્ય માટેનો માર્ગદર્શક પ્રકાશ છે.