સર્વના કલ્યાણ માટે વપરાતી શક્તિ – માતાજીનું છઠ્ઠું સ્વરૂપ શ્રી કાત્યાયિની અને નવરાત્રિના ઉપવાસનું વૈજ્ઞાનિક તથા આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ

શક્તિની આરાધના અને માનવજીવનનો વિકાસ

નવરાત્રિ એ આપણા જીવનની એવી ઋતુ છે, જ્યાં ભક્તિ, ઉપાસના, સંસ્કૃતિ અને શાસ્ત્રીય તત્ત્વોનું સુંદર સંકલન જોવા મળે છે. નવ દિવસ સુધી માતાજીના વિવિધ સ્વરૂપોની આરાધના દ્વારા એક સામાન્ય માનવી પોતાના જીવનમાં આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ, માનસિક શાંતિ અને શારીરિક શક્તિનો અનુભવ કરી શકે છે. દરેક સ્વરૂપમાં એક વિશેષતા છે, એક સંદેશ છે અને એક અનોખી તત્વજ્ઞાન છે.

ગઈ કાલ સુધી આપણે માતાજીના પ્રથમ પાંચ સ્વરૂપો – શ્રી શૈલપુત્રી, બ્રહ્મચારિણી, ચંદ્રઘંટા, કુષ્માંડા અને સ્કંદમાતા –નાં પૂજન અને એના પ્રતિકાત્મક અર્થોનો અભ્યાસ કર્યો. આ પાંચ સ્વરૂપો પુત્રીથી માતા સુધીની સફરની વાર્તા કહે છે. આજે આપણે શક્તિના છઠ્ઠા સ્વરૂપ, શ્રી કાત્યાયિની માતાનું પૂજન કરીએ છીએ, જે સર્વના કલ્યાણ માટે પોતાની શક્તિનો ઉપયોગ કરે છે.

શ્રી કાત્યાયિની માતાનું સ્વરૂપ અને પ્રતિક

શ્રી કાત્યાયિનીને ચાર હાથ ધરાવતી દેવી તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે.

એક હાથમાં તલવાર છે, જે આસુરી વૃત્તિ અને અધીર્મના સંહારનું પ્રતિક છે.
બીજો હાથ વરદ મુદ્રામાં છે, જે ભક્તોને આશીર્વાદ અને વરદાન આપે છે.
બાકી બે હાથોમાં માતાજી આશ્વાસન, રક્ષણ અને શક્તિ પ્રદાન કરે છે.

આ સ્વરૂપ આપણને શીખવે છે કે શક્તિનો ઉપયોગ માત્ર વિનાશ માટે નહીં, પરંતુ સર્જન અને સંવર્ધન માટે પણ થવો જોઈએ. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ સહિત અનેક દેવોએ માતાજીને પોતાના શસ્ત્ર આપ્યા છે. એટલે કે, સમગ્ર દૈવી શક્તિઓનું સંકલન માતાજીના હાથમાં છે.

શક્તિનો અર્થ : આસુરી અને દૈવી વૃત્તિનો સંઘર્ષ

માનવજીવન બે પ્રકારની વૃત્તિઓથી ચાલે છે – આસુરી (નકારાત્મક, હાનિકારક) અને દૈવી (સકારાત્મક, પવિત્ર).

આસુરી વૃત્તિ : ક્રોધ, લોભ, ઈર્ષા, અહંકાર, હિંસા.
દૈવી વૃત્તિ : કરુણા, દાન, સત્ય, શાંતિ, પ્રેમ.

માતા કાત્યાયિની આસુરી વૃત્તિઓનો સંહાર કરે છે, એટલે કે મનુષ્યના અંદરના નકારાત્મક વિચારોનો નાશ કરે છે. સાથે સાથે દૈવી વૃત્તિઓનું સંવર્ધન કરે છે, જેથી માનવ જીવનમાં પ્રકાશ અને કલ્યાણનું રાજ્ય થાય.

કર્મ અને માતાની કૃપા

માનવીનું કર્મ તેના હાથમાં છે, પરંતુ એ કર્મના ફળનું વિતરણ માતાજીના હાથમાં છે. “જેવું વાવશો તેવું લણશો” – આ સિદ્ધાંત કર્મના સિદ્ધાંતનું સાર છે. જો માનવ દૈવીવૃત્તિ અપનાવે છે તો માતાજી એને સંવર્ધિત કરે છે. જો આસુરી વૃત્તિ અપનાવે છે તો માતાજી તલવાર વડે સંહાર કરે છે.

આ રીતે શક્તિના છઠ્ઠા સ્વરૂપનું સંદેશ છે કે શક્તિનો ઉપયોગ હંમેશા સર્વના કલ્યાણ માટે થવો જોઈએ, વ્યક્તિગત અહંકાર કે સ્વાર્થ માટે નહીં.

નવરાત્રિના ચાર ધાર્મિક ક્રિયાઓ

નવરાત્રિના છેલ્લા ચાર દિવસો ખાસ મહત્વના છે. આ સમયમાં ચાર મુખ્ય ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે –

ઉપવાસ – અનુષ્ઠાન
ગરબા
યજ્ઞ
નૈવેદ્ય

આ ક્રિયાઓ માત્ર ધાર્મિક વિધાન નથી, પરંતુ માનવજીવનને આધ્યાત્મિક, શારીરિક અને સામાજિક રીતે ઉન્નત કરવા માટેના સાધન છે.

ઉપવાસનું મહત્ત્વ : આધ્યાત્મિક અને વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ

આજે ખાસ કરીને ઉપવાસ પર વાત કરીએ.

1. આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિકોણ

ઉપવાસ એ મન અને ઇન્દ્રિયોને કાબૂમાં રાખવાની સાધના છે. રોજિંદા જીવનમાં આપણું મન ઇન્દ્રિયોની વશીભૂત બને છે. સ્વાદિષ્ટ ભોજન, ઇચ્છાઓ અને ભોગવાસનાઓ આપણને ખેંચી જાય છે. પરંતુ ઉપવાસ વખતે મનુષ્ય પોતાને નિયંત્રિત કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. એ પોતાની ઇન્દ્રિયોને કાબૂમાં રાખે છે અને આ રીતે આત્મશક્તિમાં વધારો કરે છે.

આધ્યાત્મિક રીતે ઉપવાસનો અર્થ છે “અપ-વાસ” – એટલે કે ઈશ્વર નજીક રહેવું. ભૌતિક વૃત્તિઓમાંથી દૂર થઈને ભક્તિ અને આરાધનામાં મન કેન્દ્રિત કરવું.

2. વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ

જપાનના વૈજ્ઞાનિક યોશિનોરી ઓસુમીએ “ઓટોફાગી” (Autophagy) પર સંશોધન કરીને બતાવ્યું કે ઉપવાસ શરીરના બગડેલા કોષોને દૂર કરીને નવા કોષો બનાવવાની પ્રક્રિયાને પ્રોત્સાહન આપે છે. આ સંશોધન માટે તેમને નોબેલ પુરસ્કાર મળ્યો હતો.

ઉપવાસ દરમિયાન :

પાચક તંત્રને આરામ મળે છે.
શરીરમાં રહેલા ઝેર જેવા તત્ત્વો દૂર થાય છે.
વધારાની ચરબી બળી જાય છે.
રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધે છે.
મન શાંત અને એકાગ્ર બને છે.

આયુર્વેદમાં પણ ઉપવાસને પરમ ઔષધ માનવામાં આવ્યું છે. ગાય-ભેંસ જેવા પ્રાણીઓ પણ બીમાર પડે ત્યારે ખાવા-પીવાનું છોડી દે છે. એ જ કુદરતી ઉપવાસ છે.

ઉપવાસના પ્રકાર અને પ્રથા

નવરાત્રિમાં ઉપવાસ અનેક રીતે રાખવામાં આવે છે :

એકટાણું ઉપવાસ : દિવસમાં એક જ વાર ભોજન.
ફળાહાર ઉપવાસ : માત્ર ફળ, દૂધ, શાકભાજીનો જ સેવન.
નિર્જળ ઉપવાસ : પાણી સુધીનો ત્યાગ.
અનન્ય ઉપવાસ : સતત નવ દિવસ ઉપવાસ.

જેને જેટલી ક્ષમતા હોય તે મુજબ ઉપવાસ અપનાવી શકાય છે. વાત શરીરને કષ્ટ આપવાની નથી, પરંતુ મન પર વિજય મેળવવાની છે.

ઉપવાસથી થતો માનસિક લાભ

મનમાં સંયમની ભાવના વિકસે છે.
એકાગ્રતા વધે છે.
નકારાત્મક વિચારો દૂર થાય છે.
આધ્યાત્મિક સાધનામાં વૃદ્ધિ થાય છે.

ઉપવાસ એ માત્ર પેટ ભરવાનો વિષય નથી, પરંતુ મનની શક્તિનું પરિમાણ છે. છપ્પન ભોગ સામે હોવા છતાં જો મન નિશ્ચય કરે કે આજે નહીં, તો એ મનનો અદભૂત વિજય છે.

ઉપવાસ અને માતાજીની કૃપા

હિંદુ શાસ્ત્રોમાં ઉલ્લેખ છે કે માતા પાર્વતીએ મહાદેવને પતિ રૂપે મેળવવા માટે કઠિન ઉપવાસ અને તપસ્યા કરી હતી. ઉપવાસ દ્વારા મનુષ્ય પોતાને શુદ્ધ કરે છે અને ઈશ્વરનો આશીર્વાદ પ્રાપ્ત કરે છે. નવરાત્રિ દરમિયાન ઉપવાસ રાખવાથી :

મનુષ્યના પાપો ધોવાઈ જાય છે.
દુષ્કર્મના ફળોમાં ઘટાડો થાય છે.
સદ્કર્મનો માર્ગ ખુલ્લો થાય છે.
સુખ-શાંતિ અને મોક્ષની દિશામાં પ્રગતિ થાય છે.

ઉપવાસ – ત્યાગ અને સંકલ્પની પરિક્ષા

ઉપવાસ એક પ્રકારનું સંકલ્પ છે. રોજિંદા જીવનમાં આપણે અનેકવાર મનની દાસતા અનુભવીએ છીએ. પરંતુ ઉપવાસ એ દિવસ છે જ્યારે આપણે મનને દાસ બનાવી શકીએ છીએ. આ રીતે ઉપવાસ આપણને સંકલ્પશક્તિ આપે છે.

ઉપવાસનો સામાજિક અર્થ

નવરાત્રિ દરમ્યાન ઉપવાસ રાખવાથી માત્ર વ્યક્તિગત નહીં પરંતુ સામાજિક લાભ પણ થાય છે.

લોકો એકબીજાને સહાય કરે છે.
સમુદાયમાં એકતા અને સમરસતાનું વાતાવરણ સર્જાય છે.
ઉપવાસ દરમ્યાન મળતી સાદી ભોજન વ્યવસ્થા ગરીબોને પણ પૂરી પાડવામાં આવે છે.

સમાપન : માતા કાત્યાયિનીનો આશીર્વાદ

શક્તિના છઠ્ઠા સ્વરૂપ શ્રી કાત્યાયિની ભક્તોને શીખવે છે કે શક્તિ હંમેશા સર્વના કલ્યાણ માટે વપરાવવી જોઈએ. ઉપવાસ એ શક્તિ મેળવવાનો એક મહત્ત્વનો માર્ગ છે. શરીર, મન અને આત્માની શક્તિમાં વધારો કરીને ભક્તોને દૈવીવૃત્તિ તરફ દોરી જવાનો ઉપવાસનો મહિમા અપરંપાર છે.

આ નવરાત્રિમાં આપણે સૌએ સંકલ્પ કરવો જોઈએ કે યથાશક્તિ ઉપવાસ કરીને માતાજીની કૃપા મેળવીએ અને આપણા જીવનને આસુરી વૃત્તિથી દૂર કરીને દૈવીવૃત્તિ તરફ દોરી જઈએ.

હે મા કાત્યાયિની! અમને સંકલ્પશક્તિ આપો, તપશ્ચર્યાની શક્તિ આપો અને સર્વના કલ્યાણ માટે કાર્ય કરવાની દિશામાં આગળ વધારજો.