“રામને ફૉલો, રાવણને અનફૉલો” – દશેરાના સંદેશમાં શક્તિ, સિદ્ધિ અને નમ્રતાનો જીવનપાઠ

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં દશેરાનું પર્વ માત્ર ધાર્મિક વિધિ નથી, પરંતુ જીવન માટેનો ઊંડો સંદેશ આપતું તહેવાર છે. નવરાત્રિના નવ દિવસ સુધી માતાજીની આરાધના કર્યા બાદ દશમીના દિવસે દુર્ગા દેવીના વિજય સાથે જ ભગવાન રામે રાવણ પર વિજય મેળવ્યો એ ઘટનાને પણ યાદ કરવામાં આવે છે. એક બાજુ મહિશાસુર પર વિજય મેળવતી દેવી દુર્ગા, બીજી બાજુ રાવણ પર વિજય મેળવતા ભગવાન રામ – બન્ને પ્રસંગો આપણને એ સમજાવે છે કે જીવનમાં શક્તિ કે સિદ્ધિ મેળવવી એ પૂરતું નથી, પરંતુ એ શક્તિનો સદુપયોગ નમ્રતાથી અને લોકકલ્યાણ માટે કરવો એજ સાચી સફળતા છે.

શક્તિની પરિભાષા : રામ વિ. રાવણ

ભગવાન રામ પાસે પણ અનેક શક્તિઓ હતી, અને રાવણ પાસે તો એથી પણ વધારે હતી.

રાવણ પાસે વીસ હાથ – એટલે અનેક બળ.
રાવણ પાસે દસ માથાં – એટલે બહુગુણા બુદ્ધિ.
રાવણ પાસે સોનાની લંકા – એટલે અઢળક સમૃદ્ધિ.

તેમ છતાં અંતે જીત રામની થઈ, રાવણ હાર્યો. કેમ? કારણ કે રાવણની અંદર અહંકાર હતો, જ્યારે રામની અંદર નમ્રતા હતી.

અહંકારથી ભરેલા વ્યક્તિને કોઈ નથી પૂજતું, પરંતુ નમ્રતા ધરાવનાર વ્યક્તિ દેવ સમાન માન મળે છે.

નવરાત્રિથી દશેરાનો સંદેશ

નવરાત્રિના નવ દિવસોમાં માતાજીની આરાધના દ્વારા આપણે શક્તિ પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. દસમા દિવસે દેવી આપણને ચેતવે છે કે –

જો શક્તિનો ઉપયોગ સમાજના કલ્યાણ માટે કરશો તો રાજ કરશો.
જો શક્તિનો ઉપયોગ અહંકાર માટે કરશો તો હાથમાં રહેલું રાજ પણ ગુમાવશો.

આ સંદેશ માત્ર ધાર્મિક નથી, પરંતુ આપણા જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં લાગુ પડે છે – ભલે તે ઘરેલું જીવન હોય, કાર્યસ્થળ હોય કે સામાજિક-રાજકીય ક્ષેત્ર.

શંખ, ચક્ર, ગદા અને કમળનો જીવનપાઠ

વિષ્ણુભગવાન અને સિદ્ધિદાત્રી માતા – બન્નેના હાથમાં ચાર પ્રતીકો જોવા મળે છે :

શંખ : ચેતવણીનો અવાજ. જીવનમાં સંવાદ અને હાર્મની (લય) જરૂરી છે.
ચક્ર : અહંકારને કાપનાર સાધન. જે સુધરે નહિ, તેનો નાશ નિશ્ચિત છે.
ગદા : શિસ્ત અને ચેતવણીનો પ્રતીક. ખોટું કરનારને સુધારવા માટે.
કમળ : સમૃદ્ધિ, યશ અને સાત્વિકતાનું પ્રતીક.

આ ચારેય સાધનો આપણને શીખવે છે કે શક્તિનો ઉપયોગ ક્યારેક પ્રોત્સાહન માટે, ક્યારેક ચેતવણી માટે અને ક્યારેક નાશ માટે પણ કરવો પડે છે.

માનવની ત્રિવૃત્તિ : દેવ, રાક્ષસ અને માનવ

દરેક મનુષ્યમાં ત્રણ પ્રકારની વૃત્તિઓ રહેલી છે –

દૈવી (સાત્વિક) – નમ્રતા, સેવા, કલ્યાણ.
આસુરી (તામસી) – અહંકાર, લોભ, સ્વાર્થીપણું.
માનવી (રાજસી) – વચ્ચે ફંગોળાતી અવસ્થા.

માણસ ક્યારેક સાત્વિક કાર્ય તરફ વળે છે, તો ક્યારેક તામસી લાલચમાં ફસાઈ જાય છે. આ સંજોગોમાં મનુષ્યના હાથમાં પસંદગી રહે છે –

રામને ફૉલો કરવો કે
રાવણને ફૉલો કરવો.

રાવણની હાર – અહંકારનું પતન

રાવણ સિદ્ધિવાન હતો, પણ એ સિદ્ધિને અહંકાર અને પરકી સ્ત્રીનો લોભ બગાડી ગયો.

ભાઈ વિભીષણની સલાહ તેણે અવગણી.
ભાઈ કુંભકર્ણની ચેતવણી તેને સ્વીકારી નહીં.
પત્ની મંદોદરીના શબ્દોને પણ તેણે અવગણ્યા.

પરિણામે લંકાનું રાજ્ય ગુમાવ્યું, પોતાનો પરિવાર ગુમાવ્યો અને અંતે પોતે પણ વિનાશ પામ્યો.

દશેરાની સાચી ઉજવણી : આંતરિક રાવણનો દહન

દર વર્ષે આપણે રાવણના પૂતળા બાળીએ છીએ, પરંતુ એ માત્ર પ્રતીકાત્મક આનંદ છે. સાચો દશેરો ત્યારે ઉજવાય છે જ્યારે આપણે –

પોતાના અંદરના અહંકારને બાળી દઈએ.
લોભ અને સ્વાર્થીપણાને બાળી દઈએ.
નકારાત્મક વિચારોથી મુક્ત થીએ.

રામને ફૉલો અને રાવણને અનફૉલો કરવાનો અર્થ એ છે કે આપણે આપણા જીવનમાં સાત્વિક ગુણોને સ્થાન આપીએ અને તામસી ગુણોને દૂર કરીએ.

આજના યુગમાં સંદેશ

આધુનિક સમયમાં પણ આ સંદેશ તેટલો જ મહત્વનો છે :

જો કોઈ નેતા કે અધિકારી શક્તિ મેળવ્યા બાદ નમ્રતા ગુમાવે તો તેનો પતન નક્કી છે.
જો કોઈ ઉદ્યોગપતિ સંપત્તિ મેળવીને સમાજને પાછું આપે તો તેનું યશ વધે છે.
જો કોઈ સામાન્ય માણસ પણ પોતાનું જ્ઞાન કે શક્તિ બીજાના હિતમાં વાપરે તો તેને માન-સન્માન મળે છે.

આ રીતે દશેરો આપણને યાદ અપાવે છે કે શક્તિનું સાચું માપદંડ અહંકાર નહીં, પરંતુ નમ્રતા છે.