મહારાષ્ટ્ર સરકાર દ્વારા તાજેતરમાં લેવામાં આવેલ એક મહત્વપૂર્ણ અને ચર્ચાસ્પદ નિર્ણયે રાજ્યના વહીવટી અને સામાજિક વર્ગોમાં હલચલ મચાવી દીધી છે. રાજ્યના ડૅમ બૅકવૉટર નજીકના વિસ્તારોમાં હવે દારૂના વેચાણ અને સેવનને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. સરકારના મતે આ નિર્ણયનો ઉદ્દેશ ગેરકાયદે દારૂના ધંધાને રોકવાનો અને સાથે પ્રવાસનને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. પરંતુ આ સાથે આ નિર્ણયને લઈને નૈતિકતા, કાયદો અને સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓને લઈ ચર્ચા પણ તેજ બની ગઈ છે.
🌊 ડૅમ બૅકવૉટર વિસ્તાર શું છે?
મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં કુલ 3,255 સિંચાઈ પરિયોજનાઓ છે — જેમાંથી 138 મોટી, 255 મધ્યમ અને 2,862 નાની પરિયોજનાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ પરિયોજનાઓ મુખ્યત્વે પર્વતીય અને હરિયાળા વિસ્તારોમાં સ્થિત છે, જ્યાં કુદરતી સૌંદર્ય સાથે અનેક પ્રકારની ઇકૉ-ટુરિઝમ પ્રવૃત્તિઓ વિકસી રહી છે.
ડૅમના બૅકવૉટર વિસ્તારનો અર્થ થાય છે — ડૅમના રિઝર્વોઇરના આસપાસનો વિસ્તાર, જ્યાં પાણી સંગ્રહ થાય છે અને જે વિસ્તાર પ્રવાસન માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બને છે. ઘણી જગ્યાઓએ ત્યાં વિશ્રામગૃહો, ઇન્સ્પેક્શન બંગલા અને સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સ પણ છે, પરંતુ માનવબળ અને જાળવણીના અભાવને કારણે તે સુવિધાઓ અપર્યાપ્ત છે.
🏗️ 2019ની જાહેર-ખાનગી ભાગીદારી (PPP) નીતિ
સરકારે વર્ષ 2019માં જાહેર-ખાનગી ભાગીદારી (PPP) અથવા બિલ્ડ-ઓપરેટ-ટ્રાન્સફર (BOT) મોડેલ હેઠળ ડૅમ નજીકના વિસ્તારોમાં પ્રવાસન આધારિત વિકાસની મંજૂરી આપી હતી.
આ નીતિ હેઠળ રિસોર્ટ, ઇકો કેમ્પ, બોટિંગ ક્લબ, કેફે, અને રહેણાંક સુવિધાઓ વિકસાવવાની છૂટ આપી હતી. પરંતુ તે સમયે એક મહત્વની શરત લગાવવામાં આવી હતી — દારૂના વેચાણ અને સેવન પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ.
આ પ્રતિબંધનું ઉલ્લંઘન થાય તો કરાર રદ કરવાનો અધિકાર જળ સંસાધન વિભાગ પાસે હતો.
📜 2024નો નવો જીઆર: હવે દારૂને લીલી ઝંડી
હવે 8 ઑક્ટોબર 2024ના રોજ રાજ્યના જળ સંસાધન વિભાગે નવો સરકારી ઠરાવ (GR) જાહેર કર્યો છે, જેમાં આ પ્રતિબંધ રદ કરી દેવામાં આવ્યો છે.
નવા નિયમ મુજબ હવે ડૅમ નજીકના પરિસરમાં દારૂના વેચાણ તથા સેવન માટે લાઇસન્સ આપી શકાશે, જો તે વિસ્તાર પર્યટન હેતુસર વિકાસ પામેલ હોય.
તે ઉપરાંત, જે જમીન અગાઉ 10 કે 30 વર્ષની લીઝ માટે આપી શકાતી હતી, તેની લીઝ હવે 49 વર્ષ સુધી લંબાવી શકાય છે.
વિભાગના અધિકારીએ જણાવ્યું કે,
“આ નિર્ણય માત્ર મોજમસ્તી માટે નથી, પરંતુ નિયમિત અને કાયદેસર રીતે પર્યટન અને વેપારને વેગ આપવાનો હેતુ છે. ગેરકાયદે ધંધો અટકાવવા માટે કાયદેસર દારૂ લાઇસન્સ આપવાથી કંટ્રોલ અને ટેક્સ બંનેનો લાભ મળશે.”
🍷 સરકારના દાવા: રોજગાર અને આવકમાં વધારો
સરકારનો મત છે કે ડૅમ વિસ્તાર પ્રવાસન માટે આદર્શ છે. નાશિક, પુણે, નાગપુર, અને રાયગઢ જેવા જિલ્લાઓમાં બૅકવૉટર રિસોર્ટ્સની માંગ સતત વધી રહી છે.
જો આ વિસ્તારોમાં લાઇસન્સ ધરાવતાં હોટેલ અને રિસોર્ટ્સને દારૂ પીરસવાની મંજૂરી મળશે, તો:
-
સ્થાનિક રોજગારીમાં વધારો થશે,
-
પ્રવાસીઓની સંખ્યા વધશે,
-
અને રાજ્યની આવકમાં વધારો થશે (કારણ કે દારૂ પર ટેક્સ એક મોટો આવક સ્ત્રોત છે).
આ ઉપરાંત, અનેક **નિષ્ફળ સરકારી સંપત્તિઓ (guest houses, staff quarters)**ને હવે ખાનગી ભાગીદારી હેઠળ ફરી જીવંત બનાવવાની તક મળશે.
🚫 વિરોધીઓના દલીલ — “આ નીતિ નૈતિક અને સામાજિક રીતે ખોટી”
સરકારના આ નિર્ણયને લઈને વિપક્ષી દળો, સામાજિક સંગઠનો અને ગ્રામ્ય પ્રતિનિધિઓએ વિરોધ શરૂ કર્યો છે. તેમનું કહેવું છે કે:
-
ડૅમ વિસ્તારોમાં ગામડાં અને આદિવાસી વસ્તી વસે છે. ત્યાં દારૂની ઉપલબ્ધતા વધવાથી સામાજિક વિકારો ફેલાઈ શકે છે.
-
આ વિસ્તારોમાં પહેલેથી જ દારૂના દૂષણ અને ઘરેલું હિંસાના કિસ્સા વધી રહ્યા છે.
-
હવે જો કાયદેસર દારૂ વેચાણ શરૂ થશે, તો તે સ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ શકે છે.
વિપક્ષના નેતા જયંત પાટીલે કહ્યું કે,
“સરકાર પ્રવાસનના નામે દારૂના ધંધાને કાયદેસર બનાવી રહી છે. આથી ગ્રામ્ય સમાજ અને યુવાનો પર ખોટો પ્રભાવ પડશે.”
💬 સરકારનો પ્રતિભાવ — “અનધિકૃત દારૂની દુકાનો પર અંકુશ”
જળ સંસાધન વિભાગના અધિકારીએ સ્પષ્ટ કર્યું કે આ પગલું અનધિકૃત દારૂના વેચાણને રોકવા માટે છે.
ઘણા બૅકવૉટર વિસ્તારોમાં ગેરકાયદે દારૂના ધંધા ચાલતા હતા. આ ધંધાથી એક તરફ રાજ્યને ટેક્સનો નુકસાન થતું હતું અને બીજી તરફ દારૂની ગુણવત્તા ખરાબ હોવાથી આરોગ્યના જોખમો પણ વધી રહ્યા હતા.
કાયદેસર દારૂ લાઇસન્સ આપવાથી:
-
ગુણવત્તા નિયંત્રણ રહેશે,
-
આરોગ્ય જોખમો ઘટશે,
-
અને ટેક્સથી આવક વધશે.
🏞️ પ્રવાસન માટે નવી તકો — રિસોર્ટ, બોટિંગ, એડવેન્ચર સ્પોર્ટ્સ
સરકારના આ પગલાથી બૅકવૉટર વિસ્તાર હવે નવા પ્રકારના ટુરિઝમ હબ બની શકે છે.
ઉદાહરણ તરીકે:
-
પાંચગણી ડૅમ (સાતારા)
-
ભીમાશંકર બૅકવૉટર (પુણે)
-
વૈતરણા ડૅમ (નાશિક)
-
તुळશી ડૅમ (રાયગઢ)
આ વિસ્તારોમાં પહેલેથી જ ઇકો-ટુરિઝમ શરૂ થઈ ચૂક્યું છે. હવે જો હોટેલ્સને દારૂ પીરસવાની મંજૂરી મળશે તો દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓ વધુ આકર્ષિત થશે.
આ સાથે, સ્થાનિક સ્તરે હોમસ્ટે, ગાઇડ, બોટ ડ્રાઇવર, હેન્ડિક્રાફ્ટ વેચાણકારો માટે રોજગારની તકો વધશે.
🧾 આર્થિક વિશ્લેષણ — આવકમાં કેટલો વધારો શક્ય?
મહારાષ્ટ્રમાં દર વર્ષે દારૂ વેચાણ પરથી ₹25,000 કરોડથી વધુ આવક થાય છે. જો ડૅમ વિસ્તારોમાં નવા લાઇસન્સ મળે તો આવકમાં દર વર્ષે ઓછામાં ઓછો ₹2,000 કરોડનો વધારો શક્ય છે.
તે ઉપરાંત, પ્રવાસન ઉદ્યોગના વધારાથી હોટેલ ટેક્સ, સર્વિસ ટેક્સ અને પ્રોપર્ટી ટેક્સમાં પણ વધારો થશે.
આથી સરકારને સીધો નાણાકીય ફાયદો થશે, જેનો એક ભાગ વિકાસ કાર્યોમાં વાપરી શકાય છે.
⚖️ પર્યાવરણ અને સુરક્ષા મુદ્દા
પર્યાવરણવિદોએ ચેતવણી આપી છે કે ડૅમ વિસ્તારની આસપાસ પ્લાસ્ટિક કચરો, દારૂની બોટલો, અને જળ પ્રદૂષણ વધવાની શક્યતા રહેશે.
તેમણે સૂચન કર્યું છે કે દરેક રિસોર્ટ અને બારને ગ્રીન લાઇસન્સ સિસ્ટમ હેઠળ રાખવા જોઈએ, જેમાં:
-
પ્લાસ્ટિક વપરાશ પર પ્રતિબંધ,
-
વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ ફરજિયાત,
-
અને પોલીસ પેટ્રોલિંગ નિયમિત રહે.
સુરક્ષાના હેતુસર દારૂ પીધેલા પ્રવાસીઓ માટે વોટર સ્પોર્ટ્સ પ્રતિબંધિત કરવાના પણ સૂચનો આપવામાં આવ્યા છે.
🌾 ખેડૂતો માટે રાહત પેકેજની જાહેરાત
આ જ પ્રસંગે મહારાષ્ટ્ર સરકારે પૂરગ્રસ્ત ખેડૂતો માટે ₹31,628 કરોડનું રાહત પેકેજ જાહેર કર્યું.
મુખ્યમંત્રી દેવેન્દ્ર ફડણવીસે જણાવ્યું કે આ સહાયથી વરસાદ અને પૂરના કારણે થયેલ પાકના નુકસાનનું વળતર આપાશે. હેક્ટર દીઠ સહાય ₹48,000 સુધી રહેશે.
તેમણે ઉમેર્યું કે,
“સરકાર ખેડૂતોની પીડા સમજે છે. અમે ટૂંક સમયમાં લોન માફીની નવી જાહેરાત પણ કરીશું.”
જોકે વિપક્ષે આ પેકેજને “નગણ્ય” ગણાવ્યું અને કહ્યું કે વાસ્તવિક નુકસાનના પ્રમાણમાં સહાય અતિ ઓછી છે.
🔍 નિષ્કર્ષ — વિકાસ અને નૈતિકતાનો દ્વંદ્વ
મહારાષ્ટ્ર સરકારનો આ નિર્ણય વિકાસ અને નૈતિકતા વચ્ચેનું સંતુલન શોધવાનો પ્રયાસ ગણાવી શકાય. એક તરફ રોજગારી, પ્રવાસન અને આવકનો લાભ છે, તો બીજી તરફ સામાજિક અને નૈતિક ચિંતાઓ પણ છે.
જો સરકાર ખરેખર કડક નિયમો સાથે આ નીતિ અમલમાં લાવે —
-
તો ગેરકાયદે દારૂ ધંધો બંધ થઈ શકે,
-
પ્રવાસન ઉદ્યોગમાં નવી ઉર્જા આવી શકે,
-
અને સ્થાનિક અર્થતંત્ર મજબૂત બને.
પરંતુ જો નિયંત્રણ ન રહે, તો આ નીતિથી દારૂનું સામાજિક દૂષણ વધવાની શક્યતા પણ નકારી શકાય નહીં.
🏁 સમાપન વિચાર
ડૅમ બૅકવૉટર વિસ્તાર હવે માત્ર પાણી સંગ્રહનું સ્થળ નહીં, પરંતુ વિકાસ, પ્રવાસન અને રોજગારનો નવો અધ્યાય બની શકે છે — જો નીતિમાં જવાબદારી અને નૈતિકતા બંને સમાયોજિત રહે.
સરકારનો આ નિર્ણય એક પરિવર્તનશીલ વિચારધારાનો પ્રતિબિંબ છે, જે નાગરિક સમાજ અને પ્રશાસન બંને માટે નવી પરીક્ષા સાબિત થશે.
