બકરીનું દૂધ કે ગાયનું દૂધ — આરોગ્ય માટે કયું વધુ લાભદાયક? વૈજ્ઞાનિક, પોષણ અને આયુર્વેદિક દૃષ્ટિકોણથી વિશ્લેષણ

દૂધ — આ એક એવો ખોરાક છે જે આપણા જન્મથી લઈને જીવનના અંત સુધી શરીરનું પોષણ કરે છે. માતાના દૂધ પછી જો કોઈ સૌથી પૂર્ણ ખોરાક માનવામાં આવે છે તો તે છે પ્રાણીઓનું દૂધ. ભારત જેવા દેશમાં દૂધનું સ્થાન માત્ર ખોરાકમાં જ નહીં પરંતુ સંસ્કૃતિ, ધાર્મિક વિધિઓ અને પરંપરાઓમાં પણ અગ્રણી છે. આજના સમયમાં જ્યાં સ્વાસ્થ્ય જાગૃતિ વધતી જાય છે, ત્યાં લોકો માટે પ્રશ્ન ઉભો થાય છે — “બકરીનું દૂધ કે ગાયનું દૂધ — કયું વધુ સારું?”

આ પ્રશ્નનો જવાબ સીધો આપવો સરળ નથી, કારણ કે બંને પ્રકારના દૂધનાં પોતપોતાના ગુણધર્મો છે. ચાલો, હવે આપણે પોષક તત્વો, પાચનક્ષમતા, આયુર્વેદિક દૃષ્ટિકોણ અને આધુનિક વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસના આધારે વિગતવાર સમીક્ષા કરીએ.

❖ દૂધનું મહત્વ અને ઇતિહાસ

ભારત દૂધ ઉત્પાદન ક્ષેત્રે વિશ્વમાં પ્રથમ ક્રમે છે. ભારતીય ઘરોમાં દૂધ ફક્ત પીવાનું પદાર્થ નથી, તે સ્નેહ, પોષણ અને ધાર્મિક શ્રદ્ધાનો પ્રતીક છે. સવારે ચા, બાળકો માટે દૂધ, દહીં, છાસ, ઘી, પનીર, ખીર અને અનેક પરંપરાગત વાનગીઓ દૂધ વિના અધૂરી છે.

વૈજ્ઞાનિક રીતે દૂધને “Nature’s perfect food” કહેવાય છે કારણ કે તેમાં કેલ્શિયમ, પ્રોટીન, ફૉસ્ફરસ, વિટામિન D, વિટામિન B12, મેગ્નેશિયમ અને પોટેશિયમ જેવી મહત્વની તત્વો છે, જે હાડકાંને મજબૂત બનાવે છે, સ્નાયુઓને શક્તિ આપે છે અને હૃદયના કાર્યમાં મદદરૂપ બને છે.

પરંતુ, દરેક વ્યક્તિ માટે દરેક દૂધ એકસરખું નથી. કેટલાક લોકો માટે ગાયનું દૂધ પચવામાં મુશ્કેલ હોય છે, જ્યારે કેટલાકને બકરીના દૂધનો સ્વાદ ન ભાવે. એટલે વ્યક્તિગત શરીરપ્રકૃતિ અને આરોગ્યની જરૂરિયાત પ્રમાણે યોગ્ય દૂધ પસંદ કરવું જરૂરી બને છે.

❖ બકરીના દૂધનું પોષણપ્રોફાઇલ

યુએસડીએ (USDA)ના ડેટા મુજબ 100 મિલી બકરીના દૂધમાં —

• કેલરી: 69-75

• પ્રોટીન: 3.6 ગ્રામ

• કુલ ચરબી: 4.1 ગ્રામ

• સંતૃપ્ત ચરબી: 2.6 ગ્રામ

• કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ: 4.5 ગ્રામ

• લેક્ટોઝ (શર્કરા): 4.5 ગ્રામ

• કેલ્શિયમ: 134 મિ.ગ્રા.

• મેગ્નેશિયમ: 14 મિ.ગ્રા.

• પોટેશિયમ: 204 મિ.ગ્રા.

• વિટામિન A: 57 µg

બકરીના દૂધમાં ચરબીના ગોળાકાર નાના હોવાથી તે પચવામાં સરળ બને છે. તેમાં મધ્યમ-ચેઇન ફેટી એસિડ્સ (Medium Chain Fatty Acids) હોય છે, જે શરીરમાં ઝડપથી શોષાય જાય છે અને તાત્કાલિક ઊર્જા આપે છે.

❖ ગાયના દૂધનું પોષણપ્રોફાઇલ

યુએસડીએ મુજબ 100 મિલી ગાયના દૂધમાં —

• કેલરી: 61

• પ્રોટીન: 3.2 ગ્રામ

• કુલ ચરબી: 3.3 ગ્રામ

• સંતૃપ્ત ચરબી: 1.9 ગ્રામ

• કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ: 4.8 ગ્રામ

• લેક્ટોઝ: 4.8 ગ્રામ

• કેલ્શિયમ: 113 મિ.ગ્રા.

• મેગ્નેશિયમ: 10 મિ.ગ્રા.

• પોટેશિયમ: 143 મિ.ગ્રા.

• વિટામિન A: 46 µg

ગાયના દૂધમાં બી વિટામિન, ખાસ કરીને B12 અને રિબોફ્લેવિન, વધુ પ્રમાણમાં હોય છે, જે ઊર્જા ઉત્પાદનમાં અને તંત્રિકાતંત્રની કામગીરીમાં મદદરૂપ બને છે.

❖ પાચનક્ષમતા અને એલર્જી

બકરીના દૂધમાં આલ્ફા S1 કેસિન નામનો પ્રોટીન ઓછો હોય છે, જે ગાયના દૂધમાં વધુ હોય છે અને પાચન તંત્રમાં કઠોરતા સર્જી શકે છે. તેથી જ ઘણા લોકો, ખાસ કરીને નાના બાળકો અને એલર્જી ધરાવતા લોકો માટે બકરીનું દૂધ વધુ પચી શકે તેવું ગણાય છે.

બકરીનું દૂધ પીવાથી દહીં અથવા દૂધના થકા નરમ બને છે, જેના કારણે તે પાચનતંત્ર પર ઓછું બોજ મૂકે છે.

બીજી તરફ, ગાયના દૂધમાં પ્રોટીન મોટાં ગોળાકાર સ્વરૂપમાં હોવાથી કેટલીક વ્યક્તિઓમાં લેક્ટોઝ ઈન્ટોલરન્સ અથવા દૂધથી સંબંધિત એલર્જી જેવી સમસ્યાઓ જોવા મળે છે.

❖ પોષણતુલના : કયા દૂધમાં કયા તત્વો વધુ?

❖ વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ શું કહે છે?

“Therapeutic Value of Goat Milk” નામના આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસ મુજબ, બકરીના દૂધમાં રહેલાં ફેટી એસિડ્સ અને ખનિજો શરીરમાં સરળતાથી ચયાપચય પામે છે. બકરીના દૂધમાં રહેલાં એન્ટીઑક્સિડન્ટ્સ અને ઈમ્યુન-બુસ્ટિંગ એન્ઝાઇમ્સ વિવિધ રોગો સામે લડવામાં મદદરૂપ બને છે.

એક બીજા અભ્યાસમાં જણાયું કે બકરીનું દૂધ નાના બાળકોમાં પાચન વિકાર, એક્ઝીમા, એલર્જી અને એસિડિટી ઘટાડવામાં અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે.

❖ લેક્ટોઝ સામગ્રીમાં તફાવત

“Composition Comparison of Surti Goat Milk with Cow and Buffalo Milk” નામના ભારતીય અભ્યાસ મુજબ બકરીના દૂધમાં લેક્ટોઝનું પ્રમાણ સરેરાશ 4.16% હોય છે, જ્યારે ગાયના દૂધમાં 4.76% હોય છે. એટલે કે, બકરીનું દૂધ લેક્ટોઝ ઈન્ટોલરન્સ ધરાવતા લોકો માટે થોડું હળવું અને આરામદાયક સાબિત થાય છે.

❖ આયુર્વેદિક દૃષ્ટિકોણ

આયુર્વેદમાં દૂધને “સાત્વિક આહાર” તરીકે માનવામાં આવે છે — જે મનને શાંત અને શરીરને શક્તિશાળી બનાવે છે.

• ગાયનું દૂધ: શક્તિ, બળ અને તાજગી વધારતું માનવામાં આવે છે. તે ધૈર્ય, એકાગ્રતા અને આધ્યાત્મિક ચેતના વધારવામાં મદદરૂપ છે.

• બકરીનું દૂધ: હળવું, ઠંડક આપનારું અને શાંત સ્વભાવનું માનવામાં આવે છે. તે બળતરા, એસિડિટી અથવા પિત્તપ્રકૃતિ ધરાવતા લોકો માટે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે.

બીમારી પછી પુનઃપ્રાપ્તિમાં બકરીનું દૂધ આયુર્વેદમાં ખાસ ભલામણ કરાયું છે, કારણ કે તે શરીરને શક્તિ આપે છે અને એકસાથે પાચનતંત્ર પર ભાર પણ નથી મૂકે.

❖ આરોગ્યલાભોનું તુલનાત્મક વિશ્લેષણ

🐐 બકરીના દૂધના લાભો

1. પચવામાં સરળ અને ઓછું એલર્જીક.

2. હૃદય અને પાચન માટે લાભદાયક ફેટી એસિડ્સ.

3. ત્વચા માટે ફાયદાકારક વિટામિન Aનું વધુ પ્રમાણ.

4. બળતરા વિરોધી અને રોગપ્રતિકારક તત્વો.

5. બાળકો અને વૃદ્ધો માટે યોગ્ય.

🐄 ગાયના દૂધના લાભો

1. પ્રોટીન અને વિટામિન B12નું ઉત્તમ સ્ત્રોત.

2. હાડકાં અને દાંત માટે ઉપયોગી કેલ્શિયમ.

3. સામાન્ય રીતે વધુ ઉપલબ્ધ અને આર્થિક રીતે સસ્તું.

4. સ્વાદ અને ઉપયોગના દૃષ્ટિકોણે બહુમુખી (ચા, પનીર, દહીં).

❖ કયું વધુ આરોગ્યપ્રદ?

જો તમારી પાસે કોઈ પાચન સમસ્યા, એલર્જી અથવા લેક્ટોઝ ઈન્ટોલરન્સ છે તો બકરીનું દૂધ વધુ યોગ્ય રહેશે.
જો તમે સામાન્ય રીતે સ્વસ્થ છો અને વધુ પ્રોટીન અને વિટામિન B12 મેળવવા માંગો છો, તો ગાયનું દૂધ વધુ ફાયદાકારક બની શકે છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય આરોગ્ય સંસ્થાઓ બંને પ્રકારના દૂધને પોષણસભર ગણાવે છે, પરંતુ વ્યક્તિગત શરીરપ્રકૃતિ, આયુ અને જરૂરિયાત પ્રમાણે પસંદગી કરવી અનિવાર્ય છે.

❖ નિષ્કર્ષ

દૂધ એ કુદરતનું અનમોલ દાન છે. ગાયનું દૂધ અને બકરીનું દૂધ બંનેમાં પોષણની સમૃદ્ધિ છે, પરંતુ તેમનાં ઉપયોગનો અસર વ્યક્તિના શરીરપ્રકાર અને જીવનશૈલી પર આધારિત છે.

આયુર્વેદ કહે છે કે ખોરાક હંમેશા “યોગ્ય વ્યક્તિ, યોગ્ય સમય અને યોગ્ય પરિસ્થિતિ” મુજબ પસંદ કરવો જોઇએ.
તે જ રીતે, બકરીનું દૂધ પાચન માટે હળવું અને ઉપચારાત્મક છે, જ્યારે ગાયનું દૂધ શરીરને તાકાત અને સંતુલન આપે છે.

❖ અંતિમ સલાહ

આ લેખ માત્ર માહિતી અને જાગૃતિ માટે છે. જો તમને દૂધથી સંબંધિત એલર્જી, એસિડિટી, કે લેક્ટોઝ ઈન્ટોલરન્સ જેવી તકલીફ હોય, તો દૂધના પ્રકારમાં ફેરફાર કરતા પહેલાં તબીબી સલાહ લેવી જરૂરી છે.

દૂધ કોઈ પણ પ્રાણીનું હોય — જ્યારે યોગ્ય માત્રામાં, યોગ્ય રીતે અને સ્વચ્છ સ્ત્રોતમાંથી લેવાય છે, ત્યારે તે શરીર માટે અમૃત સમાન સાબિત થાય છે.

Author: samay sandesh