જામનગરની શાન ગણાતી રંગમતી નદી આજે પ્રદૂષણની ભેંટ ચઢી ગઈ છે. શહેરના આસપાસ આવેલા અનેક ઉદ્યોગો દ્વારા અણઘડ રીતે કેમીકલયુક્ત કચરાનું નિકાલ સીધો રંગમતી નદીમાં કરવામાં આવતો હોવાને કારણે નદીનું પાણી ગંભીર રીતે પ્રદૂષિત થઈ ગયું છે. તાજેતરમાં નદીના પાણીમાં દૂધ જેવો સફેદ ફીણ ફેલાયો હોવાના દ્રશ્યો સામે આવ્યા બાદ સમગ્ર જામનગરમાં ચકચાર મચી ગઈ છે.
સ્થાનિક નાગરિકો અને પર્યાવરણપ્રેમીઓએ આ દૃશ્યો જોયા બાદ કડક પ્રતિક્રિયા વ્યક્ત કરી છે. લોકોનો આક્ષેપ છે કે શહેરના ઉદ્યોગો દ્વારા કોઈ પણ પ્રકારની શુદ્ધિકરણ પ્રક્રિયા કર્યા વગર સીધા નાળાઓ મારફતે કેમીકલ નદીમાં છોડવામાં આવે છે. નાગરિકોએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું કે છેલ્લા કેટલાય વર્ષથી આ સમસ્યા સતત વધી રહી છે પરંતુ તંત્ર માત્ર કાગળ પરની કાર્યવાહી કરી રહી છે.
નદીમાં દૂધ જેવી સફેદ ફીણ — કેમીકલનો ખતરનાક સ્ત્રોત
ગઈ કાલે સાંજે રંગમતી નદીના પાટ પર લોકોની ભીડ એકઠી થઈ હતી. કારણ હતું — નદીના વહેતા પાણીમાં સફેદ રંગનો ઘાટો ફીણ જેવો સ્તર દેખાતો હતો. પ્રથમ નજરે જોનારને લાગતું હતું કે જાણે દૂધની નદી વહે રહી હોય. પણ નજીક જઈને લોકોને સમજાયું કે આ “દૂધ” નહીં, પરંતુ ઉદ્યોગો દ્વારા છોડવામાં આવેલ ખતરનાક કેમીકલ છે.
પર્યાવરણ વિભાગના સૂત્રો અનુસાર, નદીના પાણીમાં જોવા મળેલો ફીણ ફૉસ્ફેટ, એસિડિક અને ડિટર્જન્ટ આધારિત ઔદ્યોગિક વેસ્ટના કારણે બન્યો છે. આ પ્રકારના કેમિકલના સતત નિકાલથી નદીના જીવસૃષ્ટિનું સંતુલન બગડી ગયું છે. માછલીઓના સમૂહમાં અચાનક મૃત્યુના કિસ્સા નોંધાયા છે, તેમજ પાણી પીધેલા પશુઓમાં ત્વચા સંબંધિત રોગો વધ્યા હોવાના અહેવાલો સામે આવ્યા છે.
તંત્રની ઉદાસીનતા સામે જનરોષ
જામનગરના નાગરિકોએ આ મામલે તંત્રના નિષ્ક્રિય વલણને લઈ ભારે આક્રોશ વ્યક્ત કર્યો છે.
નાગરિક સંઘના પ્રમુખ ચેતનભાઈ જોશીએ જણાવ્યું કે, “અમારે અનેક વખત જામનગર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન અને ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (GPCB)ને લેખિત રજુઆત કરી છે. ફોટોગ્રાફ્સ, વિડિઓ ક્લિપ્સ, તેમજ નદીના પાણીના નમૂનાઓ સાથે પુરાવા રજૂ કર્યા છતાં તંત્ર માત્ર તપાસની ખાતરી આપીને મૌન બેસી રહે છે.”
સ્થાનિક નિવાસીઓ કહે છે કે રંગમતી નદીની હાલત વર્ષોથી ખરાબ થતી જાય છે. નદીના કિનારે આવેલા ઉદ્યોગો દ્વારા કાયદાકીય નોટિસો છતાં બેદરકારીપૂર્વક નિકાલ ચાલુ રાખવામાં આવે છે.
નાગરિકોનો પ્રશ્ન છે કે જો સામાન્ય નાગરિક નદીમાં કચરો ફેંકે તો દંડ થાય છે, પરંતુ કરોડો રૂપિયાના ઉદ્યોગો સામે કઈ કાર્યવાહી નથી થતી?
“દૂધ-દહીંની નદીઓ”નો વ્યંગ — પ્રજામાં ઉઠી તીવ્ર ટીકા
જામનગરમાં લોકો વચ્ચે એક વ્યંગાત્મક વાતચીત ચાલી રહી છે — “ભાજપના રાજમાં હવે ખરેખર દૂધ-દહીંની નદીઓ વહે છે, પણ એ દૂધ નથી — કેમિકલ છે.”
સોશિયલ મીડિયામાં પણ આ મામલો વાયનલ બન્યો છે. “Save Rangmati” હેશટૅગ હેઠળ ઘણા નાગરિકોએ ફોટા અને વિડિઓ પોસ્ટ કરી તંત્રને ટૅગ કર્યા છે.
એક પર્યાવરણ કાર્યકર સંજય રાઠોડે જણાવ્યું કે, “રંગમતી નદીનો ઈતિહાસ ખૂબ જ ગૌરવશાળી રહ્યો છે. એક સમયમાં અહીં નાવ વહેતી, લોકો પાણી પીતા, અને સાતમ-આઠમના મેળામાં નદીના કિનારે ઉત્સવ ઉજવાતા. આજે એ જ નદીમાંથી ઝેરી વાયુઓની વાસ આવે છે. આ શહેર માટે શરમની વાત છે.”
GPCBની કાર્યવાહી માત્ર દેખાવ પૂરતી
જિલ્લા પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડના અધિકારીઓએ માહિતી આપી કે તાજેતરમાં કેટલીક ફેક્ટરીઓમાંથી પાણીના નમૂના લેવામાં આવ્યા છે અને લેબમાં તપાસ ચાલી રહી છે. પરંતુ વર્ષોથી ચાલતા આ પ્રદૂષણના મામલે અત્યાર સુધી કોઈ મોટી કાર્યવાહી થઈ નથી.
પર્યાવરણવિદોના જણાવ્યા મુજબ, GPCBની નિયમિત ઈન્સ્પેક્શન ટીમો ઉદ્યોગો તરફથી મળતા દબાણને કારણે સખત પગલા લેતી નથી.
એક નિવૃત્ત અધિકારીએ કહ્યું, “કાગળ પર ફેક્ટરીઓ પાસે ETP (Effluent Treatment Plant) છે, પણ વાસ્તવમાં એ બંધ છે અથવા નામમાત્ર ચાલે છે. તપાસના દિવસે એ ચાલતું બતાવવામાં આવે છે અને પછી કેમિકલ સીધું નાળામાં છોડાય છે.”
સ્થાનિકોનું દુખઃ નદીનું પાણી હવે ઉપયોગી નથી
રંગમતી નદીના કિનારે વસતા ગામોના રહેવાસીઓનું કહેવું છે કે હવે નદીનું પાણી ખેતી માટે કે પશુઓ માટે પણ ઉપયોગી નથી.
ભાનુબેન વાઘેલા, ગામડાની એક મહિલા કહે છે — “અમારાં પશુઓ આ નદીનું પાણી પીધા બાદ બીમાર પડે છે. ચામડી પર ઘા થઈ જાય છે. અમારે ટૅન્કરથી પાણી લાવવું પડે છે. પહેલા તો આ નદીમાં નાહવા જતા હતા, હવે નદી પાસે જવું પણ ડર લાગે છે.”
ખેડૂતો કહે છે કે પાણીની ગુણવત્તા ઘટતા ખેતરમાં પાકની ઉપજ ઘટી છે. માટીમાં ઝેર જેવી અસર દેખાઈ રહી છે.
નદીની સફાઈ માટેના ફંડનું શું થયું?
જામનગર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન દ્વારા રંગમતી-નાગમતી નદી પુનર્જીવન માટે અગાઉ ૪૦ કરોડનું પ્રોજેક્ટ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં નદીના કિનારે કચરાનો નિકાલ રોકવો, પાણી શુદ્ધિકરણ માટે પ્લાન્ટ ઉભો કરવો અને નદીના પ્રવાહનું સંવર્ધન કરવાનો ઉદ્દેશ હતો.
પરંતુ હાલ એ પ્રોજેક્ટ કાગળ પર જ છે. પાંચ વર્ષ વીતી ગયા છતાં કોઈ હકીકતરૂપ અમલ થયો નથી.
નાગરિકોના આક્ષેપ છે કે નદી સુધારણા માટેના ફંડનો મોટો હિસ્સો રાજકીય લોકપ્રિયતા માટેના અન્ય કાર્યક્રમોમાં વપરાયો છે.
વિશેષજ્ઞોની ચેતવણી — “રંગમતી નદી હવે રેડ ઝોનમાં”
પર્યાવરણવિદ ડૉ. હર્ષદ જોષીએ જણાવ્યું કે રંગમતી નદીના નમૂનાઓમાં Dissolved Oxygen (DO)નું પ્રમાણ સામાન્ય કરતાં ખૂબ ઓછું છે, જ્યારે Chemical Oxygen Demand (COD) અને Biological Oxygen Demand (BOD)ના સ્તર ખતરનાક છે.
આનો સીધો અર્થ એ છે કે નદીમાં જીવંત માછલીઓ કે અન્ય જૈવિક સજીવો ટકી શકશે નહીં. જો તંત્ર તાત્કાલિક પગલાં નહીં લે તો નદીનું પુનર્જીવન અશક્ય બની જશે.
લોકોમાં ચિંતા, પ્રશાસન મૌન
જામનગર શહેરના અનેક વિસ્તારોમાં લોકો હવે રંગમતી નદીની હાલતને જોઈને તંત્ર સામે ગુસ્સો વ્યક્ત કરી રહ્યા છે. શાળા-કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓએ પણ “Save Jamnagar Rivers” અભિયાન શરૂ કર્યું છે.
પરંતુ તંત્ર તરફથી કોઈ સત્તાવાર સ્પષ્ટીકરણ કે કાર્યયોજનાની જાહેરાત થઈ નથી.
પરિણામે જનઆંદોલનની ચીંગારી
નાગરિકોએ હવે નક્કી કર્યું છે કે જો આવતા દિવસોમાં તંત્ર દ્વારા ઉદ્યોગો સામે કાર્યવાહી નહીં થાય, તો તેઓ જિલ્લા કલેક્ટર કચેરીએ ધરણું કરશે.
જામનગરના સામાજિક કાર્યકરોએ જણાવ્યું કે, “નદી અમારી ઓળખ છે, એનું રક્ષણ અમે કરીશું. જો તંત્ર સૂતું રહેશે તો પ્રજા જાગશે.”
નિષ્કર્ષઃ
રંગમતી નદી ક્યારેક જામનગરની શોભા હતી — આજે એ શહેરની શરમ બની ગઈ છે.
પ્રદૂષણ, ઉદ્યોગોના પ્રભાવ, અને તંત્રની ઉદાસીનતાએ આ નદીનું અસ્તિત્વ જોખમમાં મૂકી દીધું છે.
સમય રહે ત્યાં સુધી તંત્ર જો ચેતશે નહીં, તો આવનારા સમયમાં રંગમતી નદી ઇતિહાસના પાનાંમાં જ બચી રહેશે — “જ્યાં ક્યારેક પાણી વહેતું હતું, હવે કેમિકલ વહે છે.”
